Malta

À prupositu di Wikipedia
Republica di Malta
Repubblika ta' Malta
Republic of Malta
Mottu: '

Lingue ufficiali Maltese, inglese[1]
Capitale A Valetta  (7.084 ab. / 2000)
Pulitica
Forma di guvernu Republica parlamentare
Presidente George Vella
Primu ministru Robert Abela
Indipendenza 21 settembre 1964
Entrata in l'ONU 1 dicembre 1964
Entrata in l'UE 1° maghju 2004
Superficia
Tutale 316 km²
Acque   %
Pupulazione
Tutale 400.000 ab.
Densità 1.266 ab./km²
Geografia
Cuntinente Europa
Fusu orariu UTC +1
Ecunumia
Muneta Euru
PIL (PPA)  (2005) 7.799 milioni di $  (142°)
PIL procapite (PPA)  (2005) 19.739 $  (36°)
ISU  (2004) 0,875 (altu)  (32°)
Energia
Varie
Duminiu internet .mt
Indicativu telefonicu +356
Siglu autom. M
Innu L-Innu Malti
Festa naziunale 21 sittembre
  1. Talianu ufficiale sin'à u 1934.

Malta, ufficialamenti Ripublica di Malta (in maltesu Repubblika ta' Malta, in inglesu Republic of Malta), hè un statu insulari di l'Auropa miridiunali, membru di l'Unioni aurupea.

Hè un arcipelagu situatu in u Mari Tarraniu, in u canali di Malta, à 80 km da a Cicilia, à 284 km da a Tunisia è à 333 km da a Libia. Incù un'estinsioni di 316 k hè un di i più stati chjuchi è dinsamenti pupulati à u mondu. A so capitali hè A Valetta è a cità più abitata hè Birkirkara. L'isula principali hè carattarizata da un grandi numaru di cità chì, incù a capitali, formani una cunurbazioni di 368 250 abitanti.

U Paesi hà dui lingui ufficiali, u maltesu è l'inglesu. U talianu, lingua ufficiali finu à u 1934, hè moltu diffusu, parlatu currettamenti da più di u 66% di i maltesi[1] è in modu elemintari da u 17%, insignatu in tutti i scoli di Malta è diffusu in u duminiu cummirciali, turisticu è sculasticu.

Duranti u corsu di a storia, a pusizioni giugrafica di Malta hà datu grandi impurtanza à l'arcipelagu, subiscendu l'influenza in altirnanza di Fenici, Grechi, Cartaghjinesi, Rumani, Arabi, Nurmani, Aragunesi, Cavalieri di Malta, Francesi è Inglesi.

Malta hè internaziunalmenti cunnisciuta com'è lucalità turistica, par u svagu è soprattuttu par a cultura, essendu datu chì in u Paesi si trovani trè siti dichjarati da l'UNESCO patrimoniu di l'umanità, chì sò: a cità A Valetta, l'Ipogeu di Hal Saflieni è i tempia megalitichi. L'intrata in l'Unioni aurupea hè avvinuta u 1º maghju 2004 è da u 1º ghjinnaghju 2008 faci parti di l'euruzona. Malta hè inoltri membru di u Commonwealth.

Etimulugia[mudificà | edità a fonte]

I Grechi a chjamàni Μελίτη (Melitē) è l'Arabi Malita. Fù cusì chjamata da i Grechi par a so quantità d'abbi autuctoni chì pruduciani in abbundanza meli (μέλι hè u terminu grecu chì significheghja meli). Sicondu un'altra iputesa, a parola "Malta" pudaria inveci dirivà da l'antica parola di a lingua fenicia "malit", chì littiralamenti significheghja "muntagna". Altri sò di l'upinioni inveci chì l'isula fù cusì chjamata in anori di a ninfa Melite, una di i Naiadi, figlia di Nereo è di Doride, ancu s'è ùn si ni vedi micca u liamu logicu.

Si susteni ancu chì u tuponimu possi dirivà da l'ebraicu Maleti, chì u so significatu hè rifughju, ricovaru, asiliu, cosa pussibuli, vista a pusizioni giugrafica di l'isula,[2] ma - aldilà di u suspettu chì ci si trovi di fronti à una pura è simplicia paraetimulugia, essendu datu ch'eddu manca qualsiasi ducumentu in prupositu chì sustenghi l'iputesa - ùn hè micca pocu significativu u fattu chì l'antichi Rumani assunsini u nomu grecu par riferiscia si à l'isula, chjamendu la anch'eddi Melita.

Giugrafia[mudificà | edità a fonte]

Malta hè un arcipelagu in u cori di u mari Tarraniu. Solu i trè isuli maiori, vali à dì Malta, Gozu è Cominu sò abitati. U tarritoriu di Malta emerghji da a piattaforma cuntinintali sottumarina ciciliana, chì faci parti di a placca africana. A purzioni summitali hè custituita da rocci sidimintarii. In a parti uccidintali è miridiunali di l'isula di Malta i costi sò alti è accidintati (i scuglieri di Dingli s'innalzani à più di 240 m nantu à u liveddu di u mari). In a parti uriintali è sittintriunali a costa hè accessibili: si aprini ampii spiaghji rinosi o rucciosi è numarosi sò l'inziccaturi, solchi vaddivi simili à rías. A livanti i baii più ampii è prufondi sò quiddi di Mellieħà, Saint Paul'si ', Saint Julian'si ', Marsamxetti ' è Grand Harbour (trà sti ultimi dui, siparati da u prumuntoriu di Ġebel Xiberrasi ', sorghji u portu di a Valetta), à u sudu ci hè a baia di Marsaxlokk.

U solu hè rucciosu, ancu s'è cultivatu, grazia à u sistemu di i tarrazzamenti incù muretti à l'asseccu (ħitan tas-sejjieħ). U rilievu, custituitu da altipiani calcarii, hè pocu elevatu (Ta' Dmejrek, 258 m), ed hè carattarizatu da furmazioni d'urighjina carsica, com'è campi carrighjati, caverni è sapari. Trà sti ultimi, i più cunnisciuti in l'isula di Malta sò a Sapara turchina, u Għar Dalam (Caverna Oscura) ― in a quali funi scuparti resti di spezii chì ricoddani à 170 000 anni faci è oramai estinti, com'è elefanti è ippopotami nannari ― è in l'isula di Gozu a sapara di Calipsu.

Ùn ci sò micca lava è fiuma pirmanenti, ancu s'è in i circonda di i paesi rurali di San Martin, Mtaħleb è Biiħrija (Malta) è in Wied Lunzjata (Gozo) scorrini i corsi d'acqua tuttu l'annu.

L'isuli minori chì facini parti di l'arcipelagu sò disabitati è sò:

  • Barbaġanni Rock;
  • Cominotto, (Kemmunett);
  • Delimara Island;
  • Filfla;
  • Fessej Rock;
  • Fungus Rock, (U-Ġebla tal-Ġeneral);
  • Għallis Rock;
  • Ħalfa Rock;
  • Large Blue Lagoon Rocks;
  • Islands of San Paul/Selmunett Island;
  • Manoel Island, cunnessa à a citatina di Gżira par via di un ponti;
  • Large Blue Lagoon Rocks (Comino);
  • Islands of St. Paul/Selmunett Island;
  • Mistra Rocks;
  • Taċ-Ċawl Rock;
  • Qawra Point/Ta` Fraben Island;
  • Small Blue Lagoon Rocks;
  • Sala Rock;
  • Xrobb l-Għàġin Rock;
  • Ta' taħt u-Mazz Rock.

Clima[mudificà | edità a fonte]

U clima maltesu hè di tipu meditarraniu-subtrupicali (Köppen climate classification Csa), incù inguerni moltu umiti è piuviosi è istatini caldi è secchi, mitigati da u vintisgiolu marinu in prussimità di a costa. In Malta sò rari i grandi uscillazioni di tampiratura. A tampiratura media annua hè di 19 °C, trà i più alti in Auropa. Trà tutti i capitali auropei, A Valetta hà l'inguerni più umiti, incù massimi attistati à 15-16 °C è minimi chì guasi mai falani sottu i 10 °C. A tampiratura minima mai righjistrata fù di 1,2 °C in u 1895, è a tampiratura più elevata fù di 43,8 °C righjistrata in u 1999.

I pricipitazioni medii annui ùn righjunghjini micca i 600 mm, rindendu l'appruvvisiunamentu idricu un prublemu par l'isuli. I pricipitazioni nivosi sò nulli, eccituatu calchì finominu senza accumulu in 1895, in 1905 è in 1962[3].

A tampiratura media annua di u mari hè di 20 °C, chì oscilla da i 16 °C di ghjinnaghju à i 26 °C di u mesi d'aostu.

Malta godi di 3 000 ori di soli à l'annu, rindendu l'arcipelagu un di i loca più assuliati d'Auropa.

Pupulazioni[mudificà | edità a fonte]

A pupulazioni in 2012 hà raghjuntu i 415 565 abitanti; eppuri l'esiguità di u tarritoriu hè tali chì a dinsità dimugrafica hè di più di 1 307 abitanti par km2, una di i più alti d'Auropa. I maltesi formani a maiò parti di a pupulazioni, incù u 95%, ma sò prisenti parechji minuranzi, di i quali a più maiori hè quidda inglesa.

Riligioni[mudificà | edità a fonte]

Domu di Mosta, "Ir-Rotunda"

I maltesi sò par a maiò parti cattolichi è l'influenza di a Ghjesgia hè forti: l'eutanasia è l'abortu sò pruibiti. Par quantu riguarda u divorziu, inveci, da uttrovi 2011 hè intruta in vigori a leghji chì u cunsidareghja lecitu dopu à u referendum consultivu di u 29 maghju 2011, in u quali u 53% di i maltesi si hè prununciatu favurevulamenti à l'intruduzioni di u divorziu.[4][5] U Cattulicesimu hè a riligioni di Statu, ma hè quantunqua lasciata a libartà di cultu; si stima chì a pupulazioni sii cattolica à u 98%, fendu ni una di i nazioni à più alta parcentuali di Cattolichi di u mondu.

Ci sò più di 360 ghjesgi à Malta, Gozo è Comino. A ghjesgia paruchjali hè u centru architittonicu è giugraficu di ogni cità è paesi maltesu. Spittaculari sò i tipichi festi in onori di u santu patronu, carattarizati da cuncerti musicali, prucissioni riligiosi, fochi pirutecnichi è altri.

Malta hè una sedia apustolica; l'Atti di l'Apostuli contani comu San Paulu, duranti u viaghju chì da Creta u purtava à Roma, naufragò à l'isula di "Melite", prubabilamenti in i circonda di San Pawl u-Biiħar, in u 60 d.C. Da u 17 à u 18 aprili 2010, si hè ricatu in Visita Apustolica à Malta Papa Benedetto XVI, u quali hà cilibratu a Santa Messa in u Piazzali di i Granai - Floriana, in uccasioni di u 1950º annivirsariu di u naufraghju di San Paulu.

Trà l'altri riligioni di Malta si righjistreghja particularamenti una prisenza significativa di a cumunità Ahmadiyya incù a sedia principali à Ta' Xbiex.[6] suvitata da a cumunità ebraica incù a sedia principali à BirkirkaraErrore nelle note: L'apertura dell'etichetta <ref> non è corretta o ha un nome errato. è da a Ghjesgia cristiana avventista di u settimu ghjornu, anch'edda incù a sedia principali à BirkirkaraErrore nelle note: L'apertura dell'etichetta <ref> non è corretta o ha un nome errato..

Lingui[mudificà | edità a fonte]

U maltesu (U-malti) hè una lingua semitica, derivanti da a lingua siciliana-araba. U salteriu maltesu conta 30 lettari ed hè basatu annantu à quiddu latinu incù l'aghjunta di i lettari ċ, ġ, ħ, għ, ie è ż. Ancu s'è a maiò parti di i vucabuli hè d'urighjina semitica, più di u 40% di i paroli Maltesi ani una urighjina latina; quissa, hè u risultatu di i forti influenzi siciliani. Duranti l'accupazioni inglesa, soprattuttu da 1880 (Keenan Report), si pruvò à appurà u maltesu di l'abbundanti lessicu talianu è sicilianu, in favori di quiddu arabu.

U maltesu, sicondu l'articulu 5 di a Custituzioni, hè a lingua ufficiali di a Ripublica di Malta è da 2004 una di i lingui ufficiali di l'Unioni aurupea. A leghji pò stabuliscia chì u maltesu, l'inglesu o un' antra lingua siini ufficiali è possini essa imprudati da è in i rilazioni incù l'amministrazioni. In i prucessi a lingua hè u maltesu, ma hè pussibuli di priveda in parechji casi l'usu di l'inglesu. Tocca dopu à a Camara di i Diputati à ditarminà qualessa ghjè a lingua da imprudà in i travagli parlamintari. A leghji nantu à i lingui appruvata in 2005 cunferma, infini, chì u maltesu hè un elementu fundamintali d'idantità naziunali.

In 1934 i britannichi dicisini d'abuliscia u talianu com'è lingua ufficiali. Eppuri, u talianu hè attualmenti diffusu in u duminiu cummirciali, turisticu è sculasticu, è cumpresu da a grandi maiuranza di l'abitanti: infatti più di u 66% di a pupulazioni u parla currintamenti, è un antru 17% u cunnosci in modu elemintari (tutali 83%). Inveci in 1934, essendu datu l'altu analfabetisimu di l'ebbica, u talianu era diffusu solu frà i ricchi ed era parlatu solu da u 14% di a pupulazioni.[7] Inoltri u talianu hè insignatu in tutti i scoli di Malta.

Storia[mudificà | edità a fonte]

Tempia megalitichi di Menaidra

Antichità[mudificà | edità a fonte]

U prima approdu di l'essari umani nantu à l'isula ricodda, prubabilamenti, à u mumentu immediatamenti succissivu à l'estinzioni di l'ippopotami nannari è di l'elefanti nannari[8]. Tracci di insidiamenti di u niuliticu anticu (6000-4000 a.C.), sò stati ritruvati tantu in arii aparti ch'è à l'internu di sapari, com'è Għar Dalam; sti primi allucamenti erani custituiti da culoni pruvinenti da a Cicilia, cunsidarendu l'analugii di u matiriali ceramicu ritruvatu quici (ceramica impressa Ghar Dalam) incù quiddu di listessa ebbica di Stentinello, paesi vicinu à Siracusa. I culoni cunsirvàni i rapporti incù a Cicilia, cuntinuendu à fabbricà ceramica impressa di u stili di Stentinello è principiendu, solu à u terminu di sta fasa (4500 a.C.), un mudestu sviluppu tipulogicu lucali.[9]

Ancu a ceramica di Skorba (4500-4100 a.C.), paesi vicinu à Mgarr, s'assumiglia moltu à quidda ritruvata in Cicilia è dimostra chì sò stati cuntinui i rapporti trà Malta è a suredda maiori. Sta fasa hè carattarizata da i primi evidenzi d'attività rituali, di i quali, u picculu tempiu di Skorba, pò essa cunsidaratu u pricursori di i custruzzioni megalitichi succissivi.[10]

À parta da u 3500 a.C. si assisti à un espansioni di i tempia megalitichi, prima frà tutti à Ggantija, nantu à l'isuletta di Gozo;[11] altri impunenti strutturi sò prisenti à Hagar Qim, Mnajdra, Ta Hagrat, Tarxien.[12][13][14] À quistu periodu timpurali (3600-2500 a.C.) si leia un'intarissanti carattaristica archiulogica, scuparta in parechji lucalità di l'isula è cunsistenti in scanalaturi uniformi è equidistanti tr'è eddi chì sò chjamati "cart ruts" o "cart racks": a più nutevuli hè quidda cunnisciuta cù u nomu di "Clapham Junction". Prubabilamenti, i solchi pudariani essa stati incausati da u cuntinuu passaghju di i roti di i carruleddi affittati à u trasportu di a petra, chì, à longu andà, finitini par vastà u tennaru calcariu di u quali hè custituita l'isula.[15][16]

U "populu di i tempia" sparì intornu à 2500 a.C., si pensa à causa di una gravi epidemia.

L'isuli maltesi firmetini cusì spupulati par calchì cintunara d'anni, finu à quandu l'arrivu di un novu flussu migratoriu intrudussi in l'isula una nova cultura: quidda di i "custruttori di i dolmen".[17] In a maiò parti di i casi si tratta di picculi camari incù a cupartura custituita da una grandi lastra posta sopra petri virticali, chì poni essa attribuiti à una pupulazioni di u bronzu anticu (2150 a.C.) diffarenti da quidda chì avia edificatu i pricidenti tempia megalitichi. Ancu una volta si sarà trattatu di ghjenti pruvinenti da a Cicilia, par a sumiglianza di i dolmen maltesi incù analoghi strutturi da pocu ritruvati ancu in l'isula più grandi di u Meditarraniu.[18]

I Fenici culunizàni Malta solu intornu à 1000 a.C., imprudendu la com'è avampostu par a so espansioni è i so cummerci in u Mari Tarraniu. In seguitu, in 736 a.C. fù accupata da i Grechi chì a chjamàni Melita.

In 400 a.C. finì sottu u cuntrollu di Cartaghjina, è dopu sottu u duminiu Rumanu (218 a.C.). In l'annu 60 d.C. l'isula fù visitata da San Paulu, chì si dici ch'eddu avaria attraccatu in a zona chì oghji porta u nomu di St. Paul Bay (nomu urighjinariu "Golfu di San Paulu").

Dopu un periodu di duminiu bizantinu, duratu da u IV à u IX seculu (duranti u quali subì u saccheghju da parti di i Vandali), l'isula fù cunquistata da l'Arabi in 870.

Malta araba[mudificà | edità a fonte]

L'Arabi, chì in generali tularàni a parti cristiana di a pupulazioni, introdussini a cultivazioni di a limeia è di u cutonu, custruitini un sistemu d'irrigazioni è, in particulari, a lingua araba, chì a maiò parti di a pupulazioni aduttò com'è lingua materna. A so influenza in u maltesu mudernu hè faciulamenti custattevuli, nunustanti a prisenza di paroli d'urighjina latina è di u salteriu latinu. A duminazioni araba durò par circa dui seculi, da 870 à 1091.

Ità medievali è muderna[mudificà | edità a fonte]

A Valetta

U periodu di duminazioni araba finì in 1091 quandu l'isula fù cunquistata da i Nurmani pruvinenti da u Regnu di Cicilia. In seguitu i Hohenstaufen (Svevi), l'Angioini è l'Aragunesi (1287) si succidettini in u duminiu di l'isula.
Funi Signori di Malta i Conti di Modica, Manfredi III Chjaramonti à a fini di u Trè centu, è Bernardu Cabrera in i primi dicennii di u Quattrucentu. A nubiltà maltesa fù istituita in st'ultimu periodu; circa 32 tituli nubiliari rimanini sempri, chì u più vechju hè u Barunatu di Djar u Bniet and Bucana.

In 1530 infatti Malta fù cuncessa in affittu perennu da u Regnu di Sicilia à i Cavalieri Uspitalieri; u prezzu simbolicu di l'affittu cunsistia in a furnitura annuali di un falcu di caccia ammaistratu (eppuri u Vicirè di Sicilia mantiniti u titulu unurificu di conti di Malta). Sti cavalieri, un ordini munasticu militaru cunnisciutu com'è "Cavalieri di Malta", resistiti à l'assediu di Malta in 1565 da parti di i Turchi ma, dopu st'assediu, i Cavalieri dicisini di furtificà l'isula è par a cuncizzioni si affidàni à l'architettu militaru Evangelista Menga, mentri i furtificazioni di a cità di A Valetta funi opara di Francescu Laparelli. Ultiriori furtificazioni funi custruiti à parta da 1723, quandu u Gran' Maestru Antonio Manoel de Vilhena ni affidò a cuncizzioni à Ghjaseppu Merenda.

U duminiu di i cavalieri finì quandu Malta fù cunquistata da Nabulionu, chì si priparava à parta in Egittu par principià a so campagna in 1798. Nabulionu, auturizatu innanzi da u Dirittoriu à accupà Malta, scigliti un portu sicuru par rifurniscia i so navi è, dopu u rifiutu da parti di u guvernu lucali ch'è più di quattru navi francesi attracchessini à 'ssu scopu in u Portu Grandi,[19] sbarcò cù a so probbia armata. U Grandi Maestru di i Cavalieri Uspitalieri Ferdinand von Hompesch zu Bolheim capitulò dopu un solu ghjornu di cumbattimenti intornu à A Valetta (i Cavalieri funi pocu dicisi in u cunducimentu di a difesa, ùn pudendu micca par via di u so statutu piglià l'armi contr'è altri cristiani è ancu parchì circa 200 di i soi, annantu à 300, erani francesi) è Nabulionu si stabilì par pochi ghjorni annantu à l'isula, sacchighjendu i bè di l'Ordini è instaurendu un'amministrazioni ad eddu fideli. Infini partì à a volta di l'Egittu, lascendu una guarnigioni nantu à u postu, sottu u cummandu di u generali Vaubois. L'occupanti francesi erani impupulari, soprattuttu par a so avvirsioni à a riligioni è i maltesi si rivultoni, custringhjendu i francesi à ritirà si in i so furtificazioni; a Gran' Britagna è u Regnu di Sicilia mandàni munizioni è aiuti à i ribeddi, incù à a Royal Navy, chì istituì l'imbargu di l'isula, fendu chì in 1800 i francesi si rinditini. L'isula divintò dopu un pussidimentu inglesu, nonustanti i rimustranzi di i Borbone chì erani rè di Sicilia è rè di Napuli, chì rivindicàni a suvranità nantu à l'isula.

In u 1814 Malta divintò parti di l'Imperu Britannicu è fù imprudata com'è basa di scambiu è com'è quartieri generali par a flotta, soprattuttu par via di a so pusizioni giugrafica à mità strada trà Gibilterra è l'Istmu di Suez nantu à a strada par l'Indii Uriintali.

Campu di rifughjati à Hal Fà: à causa di a so vicinanza incù a Tunisia è a Libia, Malta soffri in particulari à causa di l'immigrazioni ed hè distinazioni di rifughjati da u cuntinenti africanu.

Indipindenza[mudificà | edità a fonte]

Dopu a guerra, suvitata da un brevi periodu d'instabilità pulitica, Malta ottensi l'indipindenza da a Gran' Britagna u 21 sittembri 1964, divintendu membru di u Commonwealth. In a custituzioni mantensi u munarcu britannicu com'è probbiu capu di u Statu, incù u titulu di Righjina di Malta (Rèġina ta' Malta), incù un Guvarnadori chì ditinia i puteri esecutivi.

U 13 dicembri 1974 divintò una ripublica, incù u Prisidenti à capu di u Statu. U 31 marzu 1979 ebbi terminu ancu l'accordu di difesa militara (rinnuvatu l'ultima volta in 1972) trà a ripublica è u Regnu Unitu. Da tandu a difesa di Malta, in l'imprubabili casu di attaccu, hè garantita da i Forzi Armati Maltesi è da a Ripublica Taliana.

L'8 marzu 2003 un referendum appruvò, incù u 53,65% di i cunsensi, l'adesioni à l'Unioni Aurupea. Malta hè u più picculu Statu di l'Unioni Aurupea in tarmini di diminsioni. Di ghjinnaghju 2008 hà aduttatu l'euru com'è muneta naziunali.

Rilazioni incù l'Unioni aurupea[mudificà | edità a fonte]

Eccu i tappi dighjà parcorsi di u prucessu d'intigrazioni:

Data o periodu Avvinimentu
16 lugliu 1990 Prisenta a dumanda d'adesioni.
10 dicembri 1999-13 dicembri 2002 Si tenini i niguziati d'adesioni.
8 marzu 2003 Par via d'un referendum i maltesi approvani a ratifica di u Trattatu d'adesioni.
14 aprili 2003 U Cunsigliu Auropeu approva l'adesioni di Malta.
16 aprili 2003 À Atena Malta firma u Trattatu d'adesioni.
1º maghju 2004 Entri in vigori u Trattatu d'adesioni.
27 frivaghju 2007 Malta prisenta a richiesta d'essa sottuposta à l'asamina nantu à a cunvirghjenza.
16 maghju 2007 A Banca cintrali aurupea è a Cummissioni aurupea publicheghjani i so rapporti nantu à u rispettu di i parametri di Maastricht da parti di Malta, in i quali pruponini l'adesioni di Malta à l'euruzona à parta da 2008.
21 ghjugnu 2007 U Cunsigliu auropeu auturizeghja l'aduzzioni di l'euru da Malta.
10 lugliu 2007 Dopu a dicisioni di i Capi di Statu o di Guvernu, i Ministri di l'Ecunumia è di i Finanzi (Ecofin) abrogani a deroga di a quali Malta gudia par l'aduzzioni di a muneta fissendu u siguenti tassu irrevuchevuli di cunvirsioni: 1 euru = 0,4293 liri maltesi.
21 dicembri 2007 Malta aderisci à l'Accordi di Schengen.
1º ghjinnaghju 2008 Malta adotta l'euru chì rimpiazza difinitivamenti a lira maltesa u 31 ghjinnaghju.

Urdinamentu di u statu[mudificà | edità a fonte]

Malta hè una ripublica parlamintari fundata nantu à a dimucrazia rapprisintativa, u quali sistemu parlamintari è di amministrazioni publica hè cuncipitu nantu à a basa di u sistemu Westminster.

A Camara di i diputati, assamblea lighjislativa monucamarali cumposta da 65 membri, cunnisciuta com'è Kamra tad-Diputati, hè eletta à u suffraghju univirsali par via di votu singulu trasfiribili ogni 5 anni. Pò essa sciolta prima di a scadenza di a lighjislatura solu da u Prisidenti, annantu à u cunsigliu di u Prima Ministru. S'è u partitu chì hà a maiuranza di i voti ùn otteni micca a maiuranza assuluta di i sedii, ricevi sedii supplimintarii attribuiti à i migliori pirdenti. U partitu chì cunquista a maiuranza forma u guvernu.

Sicondu a Custituzioni maltesa u Prisidenti numineghja u Prima Ministru, chì hè in generali u leader di u partitu, chì forma u cabinettu.

U Prisidenti di a Ripublica hè elettu ogni 5 anni da a Camara di i Diputati.

A magistratura hè indipindenti, sicondu u mudeddu anglusassonu.

Suddivisioni amministrativi[mudificà | edità a fonte]

Dapoi a riforma di u 30 ghjugnu 1993, Malta hè stata suddivisa in 68 "Cunsigli lucali" (in maltesu: Kunsilli Lokali), gruppati in trè rigioni.

Cità principali[mudificà | edità a fonte]

Dimugraficamenti l'isula si prisenta divisa trà un unicu grandi agglumeratu urbanu in a zona custiera uriintali è una zona più disabitata in a parti interna è uccidintali. In rialità, nonustanti a limitata pupulazioni, l'urdinamentu amministrativu ferma suddivisu in 91 cità. I più nutevuli sò:

A Valetta fundata in 1566 hè a capitali di Malta bench'edda aghji solu 6 315 abitanti. Hà u titulu di "Cità Umilissima". Sta cità pò essa chjamata simpliciamenti Valletta o ancu "U-Belt" (A Cità). A nova capitali barocca di Malta, cunsidarata patrimoniu Unesco, hè u centru nivralgicu di l'attività cummirciali è amministrativi di l'isula. A cità-furtezza nasci nantu à a roccia di a penisula di u Monti Sceberras, à piccu annantu à u mari, incù dui prufondi porti naturali, Marsamxett è Grand Harbour. U nomu u devi à u Gran' Maestru di l'Ordini di San Ghjuvanni, Jean Parisot de la Valette.

Medina, cunnisciuta ancu com'è "Cità Silinziosa" fù l'antica capitali. Si tratta d'un furtinu incèu i mura arabi è incèu l'architittura mediivali chì cumporta palazzi in stili baroccu. Oghji ci stani solu 258 parsoni, par u più nobili è ecclesiastichi. Hà u titulu di "Cità Nutevuli"; infatti pò essa chjamata ancu simpliciamenti "Nutevuli" o "L-Imdina".

Cottonera (Kottonera) hè in rialità l'unioni di Trè cità (Tliet Ibliet): Vitturiosa ancu ditta "Birgu" (2 691 abitanti); Cospicua ancu ditta Bormla (5 642 abitanti); Senglea ancu ditta "Invicta" o "Isla" (3 500 abitanti). Tutti è trè si poni visità via mari annantu à picculi barchetti (Luzzi è Dghajsa).

Birkirkara incù 21 258 abitanti hè a cità più pupulosa di Malta.

Da Rabat, situata accantu à Medina, hè pussibuli à ghjentra in i catacombi di San Paulu.

Sliema zona di u shopping.

Victoria è a Citatedda à Gozo. Ancu quissi sò asempii di custruzzioni mediivali.

Ecunumia[mudificà | edità a fonte]

U turisimu hè una di i fonti maiò di vadagnu par Malta. In l'imaghjini St. Peter's Pool, in i circonda di Marsaxlokk.

I risorzi maiori di Malta sò u calcariu, una pusizioni giugrafica favurevuli è una forza travagliu moltu pruduttiva. Malta pruduci circa u 20% di i so probbii bisogni, hà risorzi idrichi d'acqua potabili limitati è nisciuna fonti di energia domestica. L'ecunumia dipendi di i scambii incù l'estaru, da u sittori manifatturieri (in particulari tessili è elettronicu) è da u turisimu. St'ultimu hè aumintatu in manera trimenda in l'anni è hà purtatu à a custruzzioni di numarosi strutturi turistichi nantu à l'isula.

Forzi armati[mudificà | edità a fonte]

I Forzi armati maltesi ani a struttura è i diminsioni di una piccula brigata interforzi, incù un cummandu cintrali à u quali facini capu trè righjimenti di a cumpunenti terrestra, un Air Wing è u Maritime Squadron.

Trasporti[mudificà | edità a fonte]

Par un periodu piuttostu brevi Malta hà avutu ancu u trasportu farruviariu è tranviariu, dismessi u prima in u 1931 è u sicondu in u 1929. A circulazioni stradali hè à sinistra com'è in u Regnu Unitu. I carattaristichi autobus di Malta sò stati sustituiti da autobus muderni, è fermani in usu annantu à sirvizii turistichi micca di linia.

L'Aeruportu Internaziunali di Malta (IATA: MLA, ICAO: LMML) hè l'unicu aeruportu di l'arcipelagu maltesu, è servi par quissa tuttu u Paesi. Truvendu si in u tarritoriu di Luqa, hè calchì volta chjamatu Aeruportu di Luqa o ancu Aeruportu di a Valetta, datu chì hè distanti solu 8 km da a capitali A Valetta. I culligamenti marittimi sò uparati da a cumpagnia taliana Grimaldi Lines è da a cumpagnia maltesa Virtu Ferries Limited chì cullega à u portu di Pozzallo in Cicilia. I trasporti trà Gozo è Malta sò assicurati da a Gozo Channel Company Limited chì furnisci un sirviziu di traghetti trà i dui isuli mentri da l'eliportu di Gozo sò attivi buli charter in elicottaru.

Bandera di l'Unioni Auropea I stati membri di l'Unioni Auropea Bandera di l'Unione europea
Austria - Belgica - Bulgaria - Cecchìa - Cipru - Croazia - Danimarca - Estonia - Finlandia - Francia - Ghjermania - Grecia - Irlanda - Italia - Lettonia - Lituania - Lussemburgu - Malta - Paesi Bassi - Polonia - Portugallu - Romania - Sluvacchia - Sluvenia - Spagna - Svezia - Ungheria

Noti[mudificà | edità a fonte]

  1. Eurobarometer - Europeans and their Languages, pag. 13 è tabella pag. 152
  2. Vedi Nutizii storichi nantu à l'etimulugia di i noma apprupriati à parechji lucalità di l'isula di Malta, Achilli Ferris, 1862
  3. u-31-ghjinnaghju-1962/115825/ Trà dumani è luni pudaria nivà ancu à Malta! ùn succedi micca da u 31 ghjinnaghju 1962 - Meteo Web
  4. "Malta, isiè à u divorziu Ma a battaglia cuntinueghja" articulu di Massimu Introvigne
  5. à u-divorziu-impurtanti-par-siparà-statu-è-ghjesgia/ Malta, vinci referendum nantu à u divorziu: "impurtanti par siparà Statu è Ghjesgia" uaar.it
  6. Ahmadiyya Muslim Jamaat Malta[1]
  7. Situazioni di u talianu à Malta.
  8. Palaeolithic Man in the Maltesu/maltesa Islands Archiviu 2015-03-20 at the Wayback Machine, A. Mifsud, C. Savona-Ventura, S. Mifsud
  9. Robin Skeates, An Archaeology of the Senses: Prehistoric Malta, Oxford University Press, 2010, pp. 124–132. ISBN 978-0-19-921660-4.
  10. Mark Patton, Islands in time: Island sociogeography and Mediterranean Prehistory. London: Routledge, 2002
  11. Old Temples Study Foundation, OTSF. URL cunsultatu u 31 marzu 2009.
  12. Daniel Cilia, Malta Before History (2004: Miranda Publishers) ISBN 99909-85-08-1
  13. Sean Sheehan, Malta, Marshall Cavendish, 2000. ISBN 0-7614-0993-9.
  14. Archaeology and prehistory, Aberystwyth, The University of Wales. URL cunsultatu u 31 marzu 2009.
  15. Ancient mystery solved by geographers, Port.ac.uk, 20 aprili 2009. URL cunsultatu u 14 nuvembri 2010.
  16. Mottershead, Derek; Alastair Pearson & Martin Schaefer, The cart ruts of Malta: an applied geomorphology approach in «Antiquity», (318), 2008, pp. 1065–1079.
  17. Daniel Cilia, "Malta Before Common Era", in The Megalithic Temples of Malta. Retrieved 28 January 2007.
  18. Salvatore Picculu, Antichi Petri. A Cultura di i Dolmen in a Preistoria di a Sicilia sudu-uriintali, Morrone è., Siracusa 2007.
  19. David G. Chandler, I Campagni di Nabulionu, Milanu, R.C.S. Libri S.p.A., 1998, ISBN 88-17-11577-0, vol. I, p. 291

Da vede dinò[mudificà | edità a fonte]

Fonti[mudificà | edità a fonte]

'Ss'articulu pruveni in parti o in tutalità da l'articulu currispundenti di a wikipedia in talianu.