Asia

À prupositu di Wikipedia
L'Asia vista da u spaziu
Pusizioni di l'Asia in u mondu

L'Asia hè u più vastu di i cuntinenti di a Terra, incù una superficia più di cinqui volti maiori di quidda di l'Auropa è para à circa un terzu di tutti i terri emersi.

Discrizzioni[mudificà | edità a fonte]

Si prisenta in u so cumplessu, com'è una massa cuntinintali cumpatta di grandi diminsioni, ed hè u solu cuntinenti à essa bagnatu da trè oceani: l'Atlanticu (incù u Mari Glaciali Articu è u Mari Tarraniu), l'Indianu è u Pacificu. A massa cuntinintali si spinghji à u sudu incù i trè grandi penisuli di l'Arabia, di u subcuntinenti indianu è di l'Indocina. À quist'ultima suvitani, com'è prulungamentu naturali, l'isuli di l'Indunesia, mentri più à livanti, in l'Oceanu Pacificu, ci sò grandi fistona d'isuli chì, da i Curili à u Giapponu è à i Filippini, dilimiteghjani mari custieri. Hè da nutà chì l'Asia ùn hè micca siparata fisicamenti è giulugicamenti da l'Auropa, incù a quali forma un'unica massa cuntinintali, l'Eurasia. A so idantificazioni com'è cuntinenti siparatu hè largamenti accittata ma solu cunvinziunali, duvuta à raghjoni storichi. L'Asia inoltri hè unita incù l'Africa da l'istmu di Suez; hè siparata da l'America sittintriunali da u strettu di Bering (largu 92 km); u cumplessu insulari indunisianu a cullega à l'Australia. I punti estremi di a terraferma asiatica sò: à u nordu Capu Čiljuskin, annantu à a costa sibiriana (77° 40' latitudina nordu); à u sudu Capu Buru, à l'estremità di a penisula di Malacca (1° 16' latitudina nordu); à punenti Capu Baba, in Asia Minori (26° 5' longitudina livanti); à livanti Capu Uriintali, annantu à u strettu di Bering (170º longitudina punenti). L'assi nordu-sudu hè di 8.600 km circa, quiddu punenti-livanti di 9.000 km circa. Si stendi annantu à una superficia di 44 milioni di km².

Etimulugia[mudificà | edità a fonte]

L'Asia di Tolomeu

U tuponimu "Asia" urighjinariamenti hè un cuncettu chì riguarda esclusivamenti u duminiu auropeu. L'antichi pupulazioni asiatichi (chinesi, giappunesi, indiani, è cetara) ùn cuncipitini mai l'idea di Asia, simpliciamenti parchì eddi ùn si cunsidiravani micca cullittivamenti. Da u so puntu di vista ripprisintavani vasti è diffarenti civilisazioni, diffarenti da l'idea ch'eddi aviani l'auropei.

A parola diriva da u tarmini grecu Ἀσία, imprudatu par a prima volta da Erodutu intornu à u 440 a.C. in i so Guerri pirsiani, par indicà l'Anatulia s'eddu ùn hè probbiu l'Imperu Persianu, par distingua la da a Grecia è da l'Egittu. Erodutu cummenta pirplessu parchì i noma di trè donni siini imprudati par discriva tarritorii chì sò in rialità unu (Auropa, Asia è Libia par intenda l'Africa), affirmendu dopu chì i Grechi pinsavani chì u tarmini Asia dirivessi da Esione, mentri i Lidi pinsavani ch'eddu pruvinissi da Asias, figliu di Cotys I, chì deti u nomu à una tribù di l'antica cità di Sardi. Prima di eddu, Omeru, in a Guerra di Troia, citò dui figuri chì si chjamavani Asio; è in l'Iliadi (2,461) discrissi un padulu com'è ασιος. In l'antichità classica si pinsava chì tarminessi incù l'India, tantu hè veru chì Lisandru Magnu, quandu ci arrivò criditi d'essa ghjuntu à u limitu estremu orientali di i terri emersi. U tarmini divintò rapidamenti cumunu in l'Italia antica, è cusì ancu trà i rumani. L'antichi mappi auropei di u Medievu raffigurani u cuntinenti asiaticu com'è una grandi Terra da i cunfini incerti, com'è illustra primitivissimamenti u planisferu di Tolomeu. In altirnativa u tarmini Asia pò dirivà da u tarmini accadicu (w) aṣû(m), "escia" o "ascenda", in rifirimentu à u corsu di u soli, contrappostu à l'altru tarmini accadicu, erēbu(m), "entra" o "tramuntà", prupostu par l'etimulugia di u tarmini Auropa. Quist'iputesi hè sustinuta da T. R. Reid, chì nota com'è u tarmini grecu anticu duvissi dirivà da asu, chì in Assiria indicava livanti. L'idei di Uccidintali è Uriintali sariani un'invinzioni aurupea, sinonimi par indicà u Punenti è u Livanti. Par altri l'etimulugia pruposta da Reid hè dubbia parchì ùn ispiega micca com'è mai u tarmini Asia fù introduttu par a prima volta par indicà l'Anatulia, chì si trova à l'uccidenti in arii induva erani insidiati i populi semitichi. Sicondu altri Asia pò dirivà da u tarmini finiciu asa, imprudatu par indicà u livanti.

Carattari fisichi è dimugrafichi[mudificà | edità a fonte]

L'Asia ùn hè micca sultantu u cuntinenti più stesu di a Terra, hè ancu quiddu in u quali sò prisenti i più prufondi cuntrasti fisichi, umani è ecunumichi. Par asempiu u monti Everest (8848 m) hè u puntu più altu di a Terra, mentri a fossa di i Marianni quiddu più prufondu. L'Asia si spandi in tutti i trè zoni astrunomichi di l'emisferu Boreali: a zona glaciali, timparata è quidda torrida. Di cunsiquenza sò moltu forti i cuntrasti climatichi: in a Siberia sittintriunali, infatti, si righjistrani tampiraturi sinu à -70 °C (Verkhojansk E Ojmjakon), mentri in u disertu di Lut, in Iran, si toccani i +54 °C à l'ombra; à i peda di l'Himalaya, à Cherrapunji, cadini oltri 11.000 mm di piova à l'annu, mentri in l'arii disertichi interni di u cuntinenti ùn piovi guasi mai è ci hè puchissima umidità. In Asia si trova u Mari Caspiu (371.000 km²), chì fù cunsidaratu u lavu più stesu di a Terra. Cunteni ancu u lavu più prufondu, u Bajkal (1642 m) in Russia, è quiddu più dipressu, u Mari Mortu (-395 m). Un finominu mitiurulogicu staghjunali chì culpisci spuradicamenti gran' parti di l'Asia Uriintali duranti i mesa braninchi hè quiddu di i timpesti di polvari asiatichi chì s'urighjineghja in i diserti di a Mungolia, di a China è di u Kazakistan (ò Kazachstan) settentriunale. A grandi varietà di climi incauseghja i più svariati furmazioni vigitali: da a tundra è da a grandi furesta di cuniferi (taiga) di i rigioni sittintriunali, à a vegetazioni trupicali di i savani è di i furesti equaturiali. Inoltri da l'Asia sò parvinuti a maiò parti di i pianti utuli à l'omu, com'è u frumentu, l'orzu, a fava, a lintichja, u fasgiolu, l'alivu, a vigna, a canna da zuccaru è cetara. Cusì puri ricca è variata hè a fauna: da a renna è da l'animali da piddiccia à u cammeddu, à u cavaddu, à a pecura, à u tigru, à a pantera, à u lionu è cetara. Ancu in u campu antropicu si scontrani grandi cuntrasti: l'Asia hà una pupulazioni chì rapprisenta guasi i 3/5 di a pupulazioni tirrestra, ma distribuita in modu pocu uniformu: si passa da arii disertichi, praticamenti disabitati, à quiddi di a costa chinesa, di u Giapponu è di l'Indunesia, induva si righjunghjini i 1.000 ab./km². Grandi sò i diffarenzi etnichi. L'Asia hè stata u sediu di i primi più impurtanti è cumplessi evuluzioni culturali; in Asia (Mediu Orienti) funi prubabilamenti missi in attu i primi metudi di agricultura è di addivamentu, fù invintata a mitallurgia è surghjitini i primi Stati; bona parti di i riligioni oghji maghjuramenti praticati (ghjudaisimu, cristianesimu, islamu, induisimu, buddisimu) nascini in Asia. In l'immensi spazii asiatichi sò surtiti è si sò sviluppati parechji di i più Grandi imperi cuntinintali chì a storia ricordi: da u persianu à l'arabu, da u bizantinu à l'ottumanu, da u chinesu à u russiu.

Giugrafia[mudificà | edità a fonte]

L'Asia hè u cuntinenti incù a più maiori altitudina media (oltri 1000 m); da u puntu di vista giugraficu, pò essa divisa in trè grandi rigioni: a rigioni sittintriunali, pianinchi, custituita da u bassupianu turanicu-sibirianu è da u tavulatu sibirianu; a rigioni midiana, incù i ghjiganteschi sistemi muntosi; a rigioni miridiunali, frazziunata in trè grandi penisuli. U fiumu Jenisej dividi in dui parti u tavulatu sibirianu: l'orientali (altupianu sibirianu), incù bassi rilievi chì generalmenti ùn subraneghjani micca i 500 m, incù certi cimi più elevati (monti Putorana, 2.037 m; monti di u Jenisej, 1.122 m); l'uccidintali (bassupianu sibirianu), incù terri pianinchi divisi da u bassupianu turanicu da l'alturi di a Chirghisia. A rigioni midiana di i Grandi sistemi muntosi cumprendi una fascia ghjigantesca di acrucori, altipiani è di cateni chì s'annodani in u Pamir, u "tettu di u mondu". Da uccidenti a grandi fascia orugrafica prisenta l'altupianu anatolicu, incù à u nordu i monti Eusini è à u sudu u Tauro, l'Acrocoru Armenu, chì righjunghji i 5.165 m incù u monti Ararat, è si cullega à u nordu incù u sistemu da u Caucasu furmatu da cateni paralleli altissimi (Elbrus, 5.633 m), è à u sudu-livanti incù l'altupianu iranicu chjusu trà i monti Elbrus è i monti di u Khorasan è di l'Afghanistan à u nordu, i monti di a Persia miridiunali è di u Belucistan à u sudu chì tarmineghjani, incù i monti Sulaiman, in a pianura di l'Indu. Da sti massi muntosi si spartini dopu cateni minori in a Cina è, versu sudu, in a penisula inducinesa. Frà i dui fasci di cateni chì si spartini da u Pamir, si stendi l'altupianu di Hanhai (mari dissiccatu), à u quali parti orientali hè accupata da u disertu di Gobi. A rigioni miridiunali di l'Asia prisenta dui Grandi penisuli bagnati da l'oceanu Indianu: l'Arabia è l'India, furmati da tavulati incù orli muntagnosi, murfulugicamenti simili à l'Africa; u tavulatu indianu (Deccan) hè urlatu longu i costi da rilievi, Ghati Uccidintali è Ghati Uriintali, è hè siparatu da i grandi sistemi muntosi cintrali da u bassupianu indugangiticu. I fistona insulari è pininsulari di a parti orientali di u cuntinenti sò frammenti di cateni muntosi perifirichi carattarizati da a prisenza di molti vulcani (116 attivi trà i isuli Curili è u Giapponu), alliniati in a cusidditta cintura di focu pacifica.

Rigioni[mudificà | edità a fonte]

L'Asia pò essa ultiriuramenti suddivisa in cinqui rigioni più una, à u Nordu, cumprindenti solu a parti asiatica di a Russia, chì hà parò capitali è parti di u tarritoriu in Auropa, sicondu a divisioni di i Nazioni Uniti (trà parintesi i capitali di i Stati):

Da veda[mudificà | edità a fonte]