Muntagna

À prupositu di Wikipedia
U Monte Everest, u monte più altu di u mondu

Una muntagna hè un rilievu di a superficia terrestra chì si stende sopra à u terrenu circustante in un'aria limitata. Sicondu e cunvinzione europee a so altezza deve esse d'almenu 600 metri sopra à u livellu di u mare (s.a/u.m.) è u so aspettu deve esse almenu in parte d'accessu difficiule. Di manera analoga si parle di muntagna ancu quand'omu si rifererisce à i rilievi chì si scontrani annantu à l'altre pianete o annantu à i so satelliti.

A muntagna hè furmata da un agglumeratu di terra è di roccia chì s'alza da a superficia di a Terra, righjunghjendu à volta ancu altitudine altimetriche assai elevate, è incù caratteristiche geomorfologiche diverse per ogni muntagna.

A Bocca San Bernardu (957 m s.a/u.m., à sinistra induv'elle ci sò e pale eoliche), è u Monte Galeru (1.708 m s.a/u.m., à dritta), in e Prealpe Ligure

Sicondu e varie necessità, ci sò trè definizione di muntagna: cunvinziunale, tradiziunale è statistica.

Un inseme di muntagne vicine è culligate trà elle prende u nome di gruppu muntosu, massicciu muntosu o catena muntosa. Infine s'hè solitu à distingue trà bassa muntagna è alta muntagna, pigliendu in generale cum'è quota di suddivisione i 1.500 m s.a/u.m.

U studiu di e muntagne, à tempu à quellu di l'altri rilievi terrestri, entre in a branca di a geugrafia fisica cunnisciuta cum'è orugrafia.

Furmazione è sviluppu[mudificà | edità a fonte]

Furmazione di u Cape Fold Belt, in Sudafrica

Una muntagna hè di solitu produtta da u muvimentu di e placche litosferiche, tantu per muvimentu orugeneticu ch'è per muvimentu epirogeneticu. E forze cumpressive, u sullivamentu isustaticu è l'intrusione di materiale igneu, forzanu e rocce superficiale à l'insù, criendu una massa più alta ch'è in u territoriu circustante. Sicondu l'altezza s'ottene una cullina o, s'ella hè più alta è ripida, una muntagna. L'altezza assuluta di muntagne è culline varieghja sicondu a tupugrafia di l'aria.

E muntagne più alte tendenu à prisentà si in longhi archi liniari, indichendu attività è cunfine di e placche tettuniche. A criazione di e muntagne tende à avvene in periodi di tempu definiti, detti orogenie. Duie tipi di muntagne sò furmati sicondu cum'è e rocce riagiscenu à e forze tettoniche - per sullivamentu o per ripiigamentu.

Parechje muntagne isulate sò produtte da vulcani, cumprese parechji isule, apparintamente chjuche, chì righjunghjenu una nutevule altezza rispettu à u fundale oceanicu.

E muntagne sò criate per sullivamentu quandu larghe zone sò strade di faglie chì creanu grandi dislucamenti verticale. I blocchi alzati custituiscenu e muntagne. I blocchi chì cadenu da quesse ponu esse chjuchi o furmà stesi sistemi di fosse tettoniche. Stu tipu di paisaghju si pò vede in Africa orientale, annantu à i Vosgi, in a valle di u Renu è in a zona di u Basin and Range in l'America nordu occidentale.

U sviluppu o menu d'una muntagna in altezza dipende unicamente da u bilanciu trà e forze d'orogenese è quelle d'erusione da parte di l'agenti atmusferichi (precipitazione, ventu, cutrura): s'è e prime prevalenu annantu à e seconde a muntagna cresce assai pianu in altezza. S'è invece sò e seconde à prevale tandu a muntagna pianu pianu diminuisce altrettantu a so altezza. E muntagne vechje tendenu inoltre à apparisce più dolce per effettu di l'erusione stessa, è viciversa muntagne più ghjovane tendenu à esse più aspre.

Altezza[mudificà | edità a fonte]

U Monte John Laurie in a pruvincia canadese di l'Alberta

L'altezza o quota altimetrica d'una muntagna hè definita cum'è a distanza verticale da a vetta di quella muntagna finu à righjunghje u livellu mediu di u mare. A più alta muntagna di a Terra hè u Monte Everest, di 8.850 m s.a/u.m. sicondu a misurazione fatta da satellitu in u 2002. Si trova in a più impurtante catena muntosa di a pianeta, l'Himalaya chì sipara India, Nepal è Bhutan da a China.

In altirnativa à a definizione data si puderia imprudà altre definizione: partendu da u centru di a terra oppuru da a basa di a muntagna stessa. Infatti per via di u rigunfiamentu equaturiale e muntagne chì si trovanu più vicine à l'equatore anu una grande distanza da u centru di a terra. Inoltre una muntagna pò alzà si da un fundale oceanicu postu sottu u livellu di u mare.

In stu modu u Monte Chimborazo, in Ecuador, hè 2.150 m più luntanu ch'è l'Everest rispettu à u centru di a Terra ma incù 6.272 m ùn hè micca nemmenu u piccu più altu ch'è l'Ande. Inoltre u Mauna Loa hè più altu ch'è l'Everest s'èellu si misura à parte da a so basa annantu à u fundale oceanicu ma micca s'ellu si misura a so vetta à parte da u livellu di u mare.

Infine parlendu di e muntagne straterrestre a più alta muntagna di u sistemu sulariu hè l'Olympus Mons, chì si trova annantu à Marte, chì supereghja i 27 km d'altezza.

Pruminenza[mudificà | edità a fonte]

Per sottulinià l' impurtanza d'una muntagna hè imprudatu u cuncettu di pruminenza tupugrafica. Sta definizione permette di dì quantu una muntagna hè isulata oppuru quant'ella prevale annantu à quelle ch'ella hà in i so cuntorri.

Isulamentu topugraficu[mudificà | edità a fonte]

U Chimborazu vistu da u sudu

Ancu l'isulamentu topugraficu hè un elementu chì cuncorre à diterminà l' impurtanza d'una muntagna. Si tratta in stu casu di a minima distanza orizuntale trà a muntagna stessa è u più vicinu puntu d'altezza maiore.

Attività turistiche è spurtive[mudificà | edità a fonte]

Parechji muntagne sò moltu difficiule da scalare è offrinu viste spittaculare. Per stu parechje persone apprizzieghjanu l'attività di l'alpinismu, l'arrampicata spurtiva è u trekking.

E muntagne sò ancu u locu induve si praticheghjanu parechji sport invirnali (schì alpinu, schì alpinismu, schì nordicu è cetera.) è destinazione di vacanze estive è invirnale, rivestendu dunque un'impurtanza micca sicundaria in u turismu è in l'attività ecunomiche cunnesse.

Citazione[mudificà | edità a fonte]

Accade chì a muntagna fussi citata in a cultura è a litteratura corsa. Per esempiu in u pruverbiu:

  • Cù a forza s'abbatenu ancu e muntagne.

Note[mudificà | edità a fonte]


Da vede dinù[mudificà | edità a fonte]