Prima guerra mundiale

À prupositu di Wikipedia

A prima guerra mundiali fù u cunflittu armatu chì cuinvolsi i principali putenzi mundiali è molti di quiddi minori trà l'istati di 1914 è a fini di 1918. Chjamata à l'iniziu da i cuntimpuranii "guerra aurupea", incù u cuinvulghjimentu succissivu di i culonii di l'Imperu britannicu è d'altri paesi straauropei frà i quali i Stati Uniti d'America è l'Imperu giappunesu, presi dopu u nomu di "guerra mundiali" o ancu di "grandi guerra": fù infatti u più grandi cunflittu armatu mai successu finu à a siconda guerra mundiali[1].

Template:Infobox Conflicte militar


U cunflittu ebbi iniziu u 28 lugliu 1914 incù a dichjarazioni di guerra di l'Imperu austru-ungaricu à u Regnu di Serbia in seguitu à l'assassiniu di l'arciduca Francescu Ferdinando d'Asburgu-Este, avvinutu u 28 ghjugnu 1914 à Sarajevo, è si cunclusi più di quattru anni dopu, l' 11 nuvembri 1918. A causa di u ghjocu d'allianzi chì s'era furmatu in l'ultimi dicennii di l'Ottucentu, a guerra vedi alinià si i putenzi maiò mundiali, è i so culonii rispittivi, in dui blocchi contrapposti: da una parti l'Imperi cintrali (Alimagna, Austria-Ungaria, Imperu ottumanu) è (da u 1915) a Bulgaria è da l'altra i putenzi Alliati ripprisintati par a maiò parti da Francia, Regnu Unitu, Imperu russiu è (à parta da 1915) Italia. Più di 70 milioni d'omini funi mubilizati in u mondu intreiu (60 milioni solu in Auropa) di i quali più di 9 milioni caschetini annantu à i campi di battaglia; ci sò stati ancu circa 7 milioni di vittimi civili, micca solu par via di l'effetti diretti di l'uparazioni di guerra ma ancu par i cunsiguenti caristii è epidemii[2]. I primi uparazioni militari di u cunflittu viditini a rapita avanzata di l'armata tedesca in Belgica, Lussemburgu è in u nordu di a Francia, azzioni firmata parò da l'anglu-francesi in u corsu di a prima battaglia di a Marna di sittembri 1914; l'attaccu cuntimpuraneu di i russii da livanti rumpì i spiranzi di a Germania di una guerra brevi è vitturiosa, è u cunflittu digenerò in una stancanti guerra di trincea chì si riplicò annantu à tutti i fronti è durò finu à u terminu di l'ustilità. A guerra righjunsi una scala mundiali incù a participazioni di molti altri nazioni, com'è u Regnu di Rumania è u Regnu di Grecia. Ditarminanti par l'esitu finali fù in u 1917 l'intrata di i Stati Uniti d'America à fiancu di l'Alliati. Diversi altri nazioni si schierarani contru à l'Imperi cintrali, à spessu ùn intrendu micca in u cunflittu armatu, ma dispinsendu impurtanti aiuti ecunomichi.

A guerra si cunclusi difinitivamenti u 11 nuvembri 1918 quandu l'Alimagna, ultimu di l'Imperi cintrali à dipona l'armi, firmò l'armistiziu impostu da l'Alliati. L'imperi maiò esistenti à u mondu - tedescu, austru-ungaricu, ottumanu è russiu - si estinsini, inghjinirendu parechji stati naziunali chì ridisegnetini cumplittamenti a giugrafia pulitica di l'Auropa.

Urighjina di a guerra[mudificà | edità a fonte]

U scoppiu di a guerra in 1914 marcò a fini d'un longu periodu di paci è sviluppu ecunomicu di a storia aurupea, notu com'è Belle Époque, è posi terminu ancu à un longu periodu di stabilità pulitica aurupea: principiatu in u 1815 incù a scunfitta difinitiva di a Francia nabulionica è cuntinuatu in tuttu u XIXu seculu, vedi nascia solu cunflitti à carattaru limitatu chì eppuri finini par minà è inaspriscia prugrissivamenti i rapporti diplumatichi trà i putenzi auropei è i ghjochi d'allianzi currispundenti[3].

Par ditarminà i causi fundamintali di u cunflittu bisogna à ricuddà innanzi tuttu à u rollu pripundiranti di a Prussia in a criazioni di l'Imperu tedescu, à i cuncizzioni pulitichi d'Ottu von Bismarck, à i tindenzi filusofichi privalenti in Alimagna è à a so situazioni ecunomica; un insemu di fattori eterugenei chì cuncorsini à trasfurmà a vulintà di l'Alimagna d'assicurà si sbocchi cummirciali in u mondu. À quissa si pò aghjustà i prublemi etnichi interni à l'Imperu austru-ungarico è à l'ambizioni indipendintisti di parechji populi chì ni faciani parti, u timori ch'è a Russia inghjinirava più di fruntiera soprattuttu in i tedeschi, a paura chì turmintava a Francia dipoi 1870 d'una nova aggrissioni chì avia lasciatu una forti animusità versu l'Alimagna[4] è infini l'evuluzioni diplumatica di u Regnu Unitu da un attitudina d'isulamentu à una pulitica d'attiva prisenza in Auropa[5].

Sottu à a vida pulitica di u so prima cancillieri Bismarck, a Germania s'assicurò una forti prisenza in Auropa par via di l'allianza incù l'Imperu austru-ungaricu è l'Italia è un'intesa diplumatica incù a Russia. L'ascesa à u tronu in u 1888 di u kaiser Guglielmu II di Germania purtò nantu à u tronu tedescu un ghjovanu guvirnanti ditarminatu à dirighja da sè a pulitica, nonustanti i so punti di vista diplumatichi fora di norma. Dopu l'alizzioni di u 1890, in i quali i partiti di u centru è di a sinistra uttensini un grossu successu, à causa di a disaffizioni in i cunfronti di u cancellieri, Guglielmu II feci in modu d'ottena i dimissioni di Bismarck[6]; gran'parti di u travagliu di l'exi cancellieri fù sfattu l'anni dopu, quandu Guglielmu II mancò di rinnuvà u trattatu di contruassicurazioni incù i russii uffrendu cusì à a Francia l'oppurtunità di cunchjuda in u 1894 un'allianza francu-russia[7].

Un' antra passata fundamintali in u parcorsu versu a guerra mundiali fù a corsa à u riarmu navali: u kaiser ritinia ch'è solu un massicciu incrementu di a Kaiserliche Marini avaria resu a Germania una putenza mundiali è in 1897 fù numinatu à a vida di a marina l'ammiragliu Alfred von Tirpitz; a Germania iniziò una pulitica di riarmu chì incausò una vera è probbia sfida aparta à u siculari pridominiu navali britannicu[8], favurendu un accordu anglu-francesu in 1904 è un trà Russia è Regnu Unitu in 1907, chì chjudia un seculu di rivalità frà i dui putenzi in u scacchieri asiaticu. U Regnu Unitu pruvò inoltri à rinfurzà a so pusizioni probbia in altri dirizzioni, alliendu si incù l'Imperu giappunesu in 1902; nonustanti a pruposta di Joseph Chamberlain d'un trattatu incù Alimagna è Giapponu par avantaghjà si tremindù in u Pacificu, l'Alimagna cuntinuò a so pulitica bellicosa aumintendu cusì i disaccordi incù i putenzi auropei [9]. Da quiddu mumentu i grandi putenzi auropei funi difatti, ancu s'è micca ufficialamenti, divisi in dui gruppi rivali; l'anni dopu a Germania, chì a so pulitica aggrissiva è pocu diplumatica avia datu via à una cualizioni avvirsaria, intensificò i rapporti incù l'Austria-Ungaria è l'Italia[10].

A nova divisioni in blocchi di l'Auropa ùn era micca una riedizioni di u vechju equilibriu di putenza, ma una simplicia barriera trà putenzi. I diversi paesi si spicciàni à aumintà i so armamenti, chì in u timori di una diflagrazioni impruvisa funi missi à cumpletta dispusizioni di i militari[10]. U Regnu Unitu avia datu a via libara à i pratesi di a Francia nantu à u Maroccu, in cambiu di u ricunniscimentu di i so dritti probbii nantu à l'Egittu, eppuri 'ss'accordu frà i dui principali putenzi culuniali viulava a cunvinzioni di Madrid di u 1880, firmata ancu da a Germania. Ni dirivò a "crisa di Tangeri" di u 1905 induva u kaiser cunfirmò u rollu fundamintali di a Germania in a pulitica stra-aurupea[11].

Una prima crisa s'aprì in a penisula balcanica in u 1908: in seguitu à a rivuluzioni in l'Imperu ottumanu a Bulgaria si sganciò da l'influenza turca è l'Austria si annissò i pruvinci di Bosnia è Erzegovina ch'edda amministrava dighjà da u 1879. A Russia accittò l'annissioni, uttinendu u libaru transitu in i Dardaneddi, ma l'Italia cunsidarò tali azzioni un affrontu è a Serbia una minaccia. A perentoria richiesta chì emanava da a Germania à a Russia di ricunnoscia a lighjittimità di l'annissioni sottu pena d'un attaccu austru-tedescu facilitò a mossa austriaca ma criò grandi disaccordi trà a Russia è i putenzi germanichi[12]. Un antru mutivu di cunflittu fù a "crisa di Agadir", quandu di ghjugnu 1911, par inducia a Francia à fà cuncissioni in Africa, i tedeschi inviàni una cannuniera in u portu di Agadir. U Cancellieri di u Scacchieri David Lloyd George ammunì a Germania à astena si da simili minacci à a paci è dichjarò u Regnu Unitu prontu à suppurtà a Francia: i velleità di u kaiser funi spinti ma divintò più acutu u risentimentu di l'upinioni pubblica tedesca, chì vidi bè un allargamentu ultiriori di a marina da guerra; l'accordu succissivu nantu à u Maroccu rallintò i mutivi di frizzioni, ma probbiu in quiddu mumentu a situazioni pulitica di i Balcani turrò à essa timpistosa[13].

A dibulezza di l'Imperu ottumanu, palisata da l'accupazioni taliana di Tripoli, incuraghjì Bulgaria, Serbia è Regnu di Grecia à rivindicà l'egemunia nantu à a Macidonia com'è prima passu par scaccià l'ottumani da l'Auropa. Incù a prima guerra balcanica i turchi funi prestu scunfitti: à a Serbia fù assignata l'Albania sittintriunali ma l'Austria, chì ni timia dighjà l'ambizioni, mubilizò l'armata è à a so minaccia à a Serbia a Russia risposi incù a stessa misura; sta volta l'Alimagna si dichjarò incù Regnu Unitu è Francia scunghjurendu cusì priculosi sviluppi. Quandu a crisa cissò, a Serbia cunsirvò bona parti di i vadagni tarrituriali, mentri a Bulgaria duviti ceda guasi tutti i cunquisti effittuati; quissa ùn piacì micca à l'Austria chì duranti l'istati 1913 pruposi d'attaccà subitu subitu a Serbia. A Alimagna frinò i propositi austriachi ma à listessu tempu stesi u so cuntrollu probbiu annantu à l'armata turca, impidiscendu cusì u rinfurzamentu di l'influenza russia in i Dardaneddi[14]. In l'ultimi anni in tutti i paesi auropei si multiplicàni l'incitamenti à a guerra, discorsi è articuli bellicosi, diciarii, incidenti di fruntiera; a Francia prumulgò una leghji (ditta "di i trè anni") chì, par pruveda à l'infiriurità numerica rispettu à l'armata tedesca, allungava d'un annu u periodu militaru, chì era finu à tandu d'una durata di dui anni; quissa aggravò i rapporti incù l'Alimagna[15].

A crisa di lugliu[mudificà | edità a fonte]

L'attentatu di Sarajevo in un'illustrazioni d'Achilli Beltrame

U 28 ghjugnu 1914, ghjornu di sulenni cilibrazioni è festa naziunali serba, l'arciduca Francescu Ferdinando d'Asburgu-Este eredi à u tronu d'Austria-Ungaria è a moglia Sophie Chotek von Chotkowa, chì s'erani ricati à Sarajevo in visita ufficiali, funi uccisi da parechji colpi di pistola sparati da u naziunalistu serbu di dicennovi anni Gavrilo Princip: paradussalamenti, l'arciduca era forsi l'unicu austriacu influenti chì fussi cumprensivu versu i naziunalisti serbi, parchì sugnava di un imperu unitu da un liamu federativu[16]. Da stu avvinimentu scaturì una dramatica crisa diplumatica chì infiarò i tinsioni latenti è marcò l'iniziu di a guerra in Auropa[17].

In i ghjorna chì suvitàni a Germania, cunvinta di pudè circuscriva u cunflittu, sullicitò l'Austru-Ungaria affinch'edda attacchessi u più prestu a Serbia; solu u Regnu Unitu avanzò una pruposta di cunfarenza internaziunali chì ùn ebbi micca seguita, mentri l'altri nazioni auropei si priparavani pianamenti à u cunflittu. Guasi un mesi dopu l'assassiniu di Francescu Ferdinando, l'Austria-Ungaria inviò un duru ultimatum à a Serbia, chì accittò solu una parti di i richiesti: u 28 lugliu 1914 l'Austria-Ungaria dichjarò dunqua a guerra à a Serbia incausendu un' irrimediabili acutezza di a crisa è a prugrissiva mubilisazioni di i putenzi auropei, caghjunata da u sistemu d'allianzi trà i diffarenti stati.

L'Italia, u Portugallu, a Grecia, a Bulgaria, u Regnu di Rumania è l'Imperu ottumanu à l'iniziu firmetini neutrali, aspittendu ultiriori sviluppi di a situazioni. À mezanotti u 4 aostu erani cinqui i putenzi chì oramai erani intrati in guerra (Austria-Ungaria, Germania, Russia, Regnu Unitu è Francia), ognuna essendu cunvinta di pudè batta l'avvirsarii in pochi mesa: era diffusa l'upinioni ch'è a guerra saria finita par Natali, o à u peghju in Pasqua di u 1915[18].

A guerra[mudificà | edità a fonte]

« Vultareti in i vosci casi prima ch'eddi fussini cascati i fogli da l'arburi »
(Guglielmu II à i truppi tedeschi in partenza par u fronti in a prima sittimana d'aostu 1914[19])

I primi fasi di a guerra (1914)[mudificà | edità a fonte]

A folla sciaccamaneghja a dichjarazioni di guerra à a Russia annunciata da u Kaiser, Berlinu, 1º aostu 1914

U 1º aostu, dopu l'iniziu di l'ustilità frà Austria-Ungaria è Serbia, u guvernu tedescu dichjarò a guerra à a Russia chì avia mubilizatu l'armata è dui ghjorna dopu ancu à a Francia. A strategia tedesca era cundiziunata da u fattu di duvè sustena una guerra annantu à dui fronti, chì fù aggravata dopu da i cuncizzioni bellichi di i francesi chì, prima di pochi ghjorna da a mubilisazioni, prividiani un attaccu longu u cunfini cumunu, imprudendu tuttu u putinziali bellicu à dispusizioni. A duplici dichjarazioni di guerra era cusì u nicissariu prima passu in vista di a missa in opara di u pianu Schlieffen, chì prividia a scunfitta di a Francia incù una "guerra lampu" di soli sei sittimani prima di rivolghja l'attinzioni à livanti contru à i russii[20].

Suldati belgichi marchjendu à traversu a porta di Menin diretti à u fronti par cuntrastà l'avanzata tedesca duranti i primi fasi di a guerra, d'aostu 1914

U pianu, cuncipitu da u generali Alfred von Schlieffen è cumplittatu in 1905, prividia d'attaccà a Francia da u nordu à traversu a Belgica è i Paesi Bassi, di manera à evità a longa linia furtificata à a fruntiera è parmetta à l'armata tedesca di falà in Parighji incù un'unica grandi offensiva. Von Schlieffen cuntinuò à travaglià à u pianu ancu dopu essa si ritiratu da l'armata è u sottuposi à un'ultima rivisioni in u dicembri 1912, pocu prima di mora. U generali Helmuth Johann Ludwig von Moltke, u so succissori com'è capu di statu maiò di l'armata, dicisi di accurtà u fronti è esclusi i Paesi Bassi da a manovra; cunfidenti in a lenta mubilisazioni di a Russia[21], Moltke privisi di lascià annantu à u fronti livanti una forza di deci divisioni, cunsidarata più ch'è sufficienti par trattena la finu à a neutralisazioni di a Francia, dopu a quali l'armata tedesca avaria pussutu rivolghja tutti i forzi contru à a Russia[22].

L'invasioni di a Belgica è a Francia[mudificà | edità a fonte]

Truppi tedeschi in marchja à punenti d'aostu 1914

U 2 aostu l'Alimagna accupò senza oppusizioni u Lussemburgu mentri u 4 aostu, dopu ch'è un furmali ultimatum fussi statu rispintu, i tedeschi invasini a Belgica avanzendu cù gran' vilucità; l'azzioni fù u pritestu par a dichjarazioni di guerra britannica à l'Alimagna, ancu s'è u Regnu Unitu ùn avia micca truppi nantu à u cuntinenti auropeu è u so corpu di spidizioni (British Expeditionary Force o BEF) à u cummandu di Sir John French divia sempri essa riunitu, armatu è inviatu più di a Manica (u canali naturali chì sipara l'isula di a Gran' Britagna da l'Auropa cuntinuntali)[22].

U 5 aostu i forzi tedeschi andàni à l'assaltu di u prima veru ostaculu nantu à u so camminu: u campu furtificatu di Liegi incù a so guarnigioni di 35.000 suldati. L'attaccu durò più ch'è privistu è solu u 7 aostu a furtezza cintrali capitulò[23]. Dopu a caduta di Liegi a maiò parti di l'armata belgica si ritirò versu punenti mentri u 25 più à nordu i tedeschi bumbardàni Anversa incù un Zeppelin, duranti i fasi preliminari di l'assediu di a cità chì durò finu à u 28 sittembri è cumpurtò enormi divastazioni[24]. Sempri u 12 l'avanguardia di u corpu di spidizioni britannica travirsò a Manica scurtati da navi di guerra: in deci ghjorna funi sbarcati senza perditi 120.000 omini, chì a Kaiserliche Marini ùn avia mai impiditu l'uparazioni[25].

L'infantaria francesa s'appresta à cumbatta i tedeschi in avanzata nantu à a Marna

U 20 aostu i truppi tedeschi intritini à Bruxelles. À l'estremità miridiunali di u fronti i francesi, pinitrati in Alsazia u 14 aostu è vicini à a cità di Mulhouse, ghjunsini à sedici chilomitri da u Renu, ma funi bluccati da i tedeschi è ùn riiscini micca à andà più luntanu. Più à u nordu i truppi francesi pinitrati in Lorena funi scunfitti à Morhange è principiàni à ritirà si versu Nancy; i truppi tedeschi i suvitàni, ma funi dopu arristati da i furtificazioni francesi in u corsu di a battaglia di u Gran'Couronné[26].

Cannonu di campagna britannicu da 84 mm Ordonance QF 18 lb in azzioni in Francia

U 22 aostu l'armata tedesca attaccò longu tuttu u fronti è ebbi iniziu a ghjigantesca battaglia di i fruntieri: a 5ª Armata francesa fù scunfitta à Charleroi è cuminciò l'aspra battaglia di Mons, battezimu di u focu par u corpu di spidizioni britannica chì resistiti incù un'inaspittata tinacità[27]. I tedeschi riiscini quantunqua à suparà a risistenza di i francesi è u 23 principiàni à avanzà; quiddu stessu ghjornu tantu i francesi da Charleroi ch'è i belgichi da Namur ciditini à a prissioni tedesca è principiàni à ripiigà si. U 2 sittembri u guvernu francesu abbandunò Parighji è si rifughjò à Bordeaux[28] ma l'anglu-francesi amparetini par via di ricugnizioni aerii ch'è i tedeschi ùn avanzavani più nantu à a capitali, avendu piigatu più à sudu-livanti versu a linia di u fiumu Marna daretu u quali s'erani posti l'Alliati[29]. U ghjornu dopu, incù i tedeschi à soli 40 chilomitri da Parighji[30] è una situazioni di grandi panicu in i linii da daretu francesi - un milionu di parighjini avia abbandunatu a cità[28] - u generali Joseph Simon Gallieni, guvarnadori militaru di a capitali, urganizò in u sistemu di trincei è furtificazioni chì l'atturniavani una nova armata appena custituita[30], mentri u cummandanti in capu generali Joseph Joffre priparava a controffensiva.

U 5 sittembri i francesi, incù l'aiutu di u BEF, passàni à u contrattaccu è bluccàni l'avanzata tedesca à livanti di Parighji duranti a prima battaglia di a Marna; i tedeschi duvitini abbandunà u pianu Schlieffen ma riiscini à arristà a spinta offensiva di l'anglu-francesi in u corsu di a prima battaglia di l'Aisne (13-28 sittembri) chì succesi dopu. I ghjorna dopu tremindù avvirsarii detini iniziu à una seria di manovri in u tentativu di ghirà si intornu riciprucamenti nantu à u fiancu sittintriunali, chì era fermu scupartu, dendu locu à a cusidditta "corsa à u mari": ogni prova faddita finia incù l'allungamentu di a linia di u fronti, finch'è à a fini d'uttrovi i dui avvirsarii ùn righjunsini micca i rivi di u mari in a rigioni di i Fiandri[31]; di nuvembri un' ultima prova tedesca di rompa u fronti alliatu inghjinnò a sanguinosa prima battaglia di Ypres, à u terminu di a quali i dui avvirsarii s'attistàni nantu à i pusizioni righjunti. A battaglia marcò a fini di a guerra di muvimentu à punenti in favori di una stancanti guerra di trincea longu un fronti cuntinuu di solidi posti furtificati[32].

U fronti uriintali[mudificà | edità a fonte]

Infantaria tedesca in Tannenberg

I scontri iniziali à livanti erani stati custituiti più di rapiti mutamenti di furtuna ch'è d'avantaghji dicisivi par una di i dui parti. U cummandu austru-ungaricu avia impiigatu parti di i so forzi in u vanu tentativu di metta fora cumbattimentu a Serbia è inoltri u so pianu par un'offensiva iniziali cuncipita par taglià u pinzu rapprisintatu da a Polonia ùn era micca statu paralizatu da u gattivu funziunamentu di a parti tedesca di a tinaglia. Inveci l'Alimagna, chì schierava a sola 8ª Armata incù u compitu di difenda a Prussia Uriintali, risicava d'essa sopraffatta da i truppi di Nicola II chì mubilizò in avanzu a 1ª è a 2ª Armata contru a Prussia, dighjà d'aostu in una prova di fà diminuiscia a prissioni annantu à a Francia[33]. Dopu à una prima seria di scunfitti, u cummandanti tedescu Maximilian von Prittwitz fù rimpiazzatu da u generali in pinsioni Paul von Hindenburg chì numinò u so capu di statu magiori Erich Ludendorff; i dui anniintàni à Tannenberg a 2ª Armata russia di u generali Aleksandr Vasil'evič Samsonov (26-30 aostu) è rispinsini a 1ª Armata di u generali Paul von Rennenkampf in a battaglia di i lava Masuri (9-14 sittembri). I russii ùn si fecini parò micca susprenda da l'armati austru-ungarichi nantu à u fronti sudu-uccidintali; u granduca Nicola, cummandanti in capu di l'armata russia, passò à l'offensiva; l'austru-ungarichi subitini una dura scunfitta in u corsu di a battaglia di Galizia è duvitini essa succorsi da i tedeschi[34].

Novi forzi pruvinenti da l'uccidenti parmissini à Ludendorff, u 15 dicembri 1914, di rispinghja i russii finu à a linia di i fiuma Bzura è Ravka davanti à Varsavia, ma a diminuzioni di i pruvisti è di i munizioni indussi u zaru à ritirà ultiriuramenti i truppi nantu à i linii di trincei longu i fiuma Nida è Dunajec, lascendu à i tedeschi l'estremità di a striscia polacca. Ancu à livanti l'ustilità s'inciangàni annantu à i longhi è saldi sistemi di trincei. Eppuri l'inadiquatezza di i so industrii ùn parmittia micca à a Russia di sustena u sforzu di guerra di listessa manera ch'è l'anglu-francesi[35].

L'invasioni di a Serbia[mudificà | edità a fonte]

Un gruppu di suldati serbi nantu à a linia di u fronti

Bench'eddu fussi tecnicamenti u locu induva a guerra era stata avviata, u fronti serbu fù riligatu beddu prestu à tiatru sicundariu di un cunflittu chì era divintatu oramai mundiali. Incù u grossu di i so forzi cuncintratu in Galizia contru i russii, l'Austria-Ungaria iniziò l'invasioni di u tarritoriu serbu u 12 aostu 1914: vidati da u generali Radomir Putnik è suppurtati ancu da i forzi di u Regnu di u Montinegru, i truppi serbi opposini una risistenza ostinata, inflighjendu à l'austru-ungarichi una scunfitta in a battaglia di u Cer (16-19 aostu) è ublighendu li à ritirà si aldilà di a fruntiera[36]. Dopu à una controffensiva serba à u cunfini incù a Bosnia, sfuciata in l'incuncludenti battaglia di a Drina (6 sittembri-4 uttrovi), l'austru-ungarichi di u generali Oskar Potiorek lanciàni una nova invasioni u 5 nuvembri, riiscendu à accupà a capitali Belgradu: Putnik feci rinculà pianamenti i so forzi finu à u fiumu Kolubara, ind'eddu inflissi una disastrosa scunfitta à i truppi di Potiorek ublighendu li un'antra volta à a ritirata; u 15 dicembri 1914 i serbi ripresini Belgradu, ripurtendu a linia di u fronti à i cunfini antiriori à a guerra[37].

L'offensivi austru-ungarichi aiani custati à l'Imperu a perdita di 227.000 omini trà morti, feriti è spariti, è in più un ampiu buttinu d'armi è munizioni di vitali impurtanza par l'armata serba mali equipaghjata; nonustanti a vittoria a Serbia ebbi 170.000 caduti duranti a campagna, perditi enormi par u so piccula armata aggravati dopu da u scoppiu di una viulenta epidemia di frebba tifoidi (chì feci 150.000 vittimi trà i civili) è da gravi carenza alimintari[37].

I culonii tedeschi[mudificà | edità a fonte]

Ascari (militari indigeni di l'Africa Uriintali taliana) è artiglieri tedeschi di i Schutztruppe in Africa uriintali

Ghjunta piuttostu in iritardu à a corsa par a spartizioni di l'Africa, in u 1914 a Germania ditinia limitati pussidimenti in u cuntinenti: isulati da a mamma patria da u bloccu navali alliatu è circundati da i tarritorii di i più ampi imperi culuniali britannicu è Imperu culuniali francesu, u so distinu era praticamenti marcatu finu da l'iniziu di l'ustilità[38]. A piccula culonia di u Togoland (l'oghjincu Togu) fù prestu accupata da i forzi anglu-francesi prima di a fini d'aostu 1914, mentri più aspra fù a lotta in u Camerun Tedescu: a capitali Buéa fù accupata da truppi culuniali francesi è belgichi u 27 sittembri 1914, ma favuriti da u tarrenu inaccessibili è da i piuviti trupicali l'ultimi guarnigioni tedeschi ùn funi micca custretti à capitulà prima di frivaghju 1916. A guarnigioni di l'Africa Tedesca di u Sudu-Punenti (l'oghjinca Namibia) sustensi un'invasioni da parti di i truppi sudafricani è bench'è appughjata da l'insurrizioni di parechji ribeddi boeri contru l'auturità britannica, fù infini custretta à a resa in u lugliu 1915[38].

Moltu più longa fù a lotta in l'Africa Uriintali Tedesca (oghjinca Tanzania): à u cummandu di un mischiu di culoni tedeschi è truppi arrulati trà l'indigeni lucali (Schutztruppe), u culuneddu Paul Emil von Lettow-Vorbeck intrapresi una seria d'azzioni di guerriglia è attacchi mordi-è-fughji à i danni di i culonii cunfinanti (u Kenya britannicu, u Congu Belgicu è u Mozambicu purtughesu), inflighjendu à l'Alliati diversi scunfitti[38]. Fù nicissariu di metta in campu una vasta forza (ghjunta à cuntà, trà suldati è parsunali ausiliariu, guasi 400.000 omini) par avè raghjoni di i picculi truppi di Vorbeck è accupà a culonia: l'ultimi guerriglieri tedeschi, sempri capitanati da u so cummandanti, si arresini solu u 26 nuvembri 1918, dopu à essa stati infurmati di a capitulazioni di l'Alimagna[38].

Obici (arma d'artigliaria imprudata par u tiru indirettu) di 240 mm Type 45 giappunesi duranti l'assediu di Tsingtao

Da tempu alliatu di u Regnu Unitu, u 23 aostu 1914 u Giapponu dichjarò a guerra à l'Alimagna, furzendu u distinu di i pussidimenti tedeschi spargugliati chì erani situati in u Pacificu: i prima ghjorna d'uttrovi una squatra navali giappunesi salpò intornu à a Micrunesia, induva i tedeschi dispuniani di una seria di picculi basi, accupendu prima di a fini di u mesi l'isuli Carulini, l'isuli Marshall è l'isuli Marianni praticamenti senza cumbatta; u 31 uttrovi una forza di spidizioni nipponica, rinfurzata dopu ancu da un cuntingenti britannicu pruvinenti da Tientsin, posi l'assediu à u portu furtificatu di Tsingtao, pussidimentu tedescu in China dapoi u 1898, ublighendu a guarnigioni à capitulà u 7 nuvembri 1914[39].

U restu di i culonii tedeschi fù accupatu da i dominion australi di u Regnu Unitu: u 30 aostu 1914 una forza neuzilandesa cunquistò senza sparghjimenti di sangui i Samoa, mentri a Nova Guinea Tedesca fù accupata da l'australiani di sittembri dopu una brevi campagna contru à a piccula guarnigioni di u pussidimentu; l'ultimu avampostu tedescu, Nauru, cascò in manu à l'australiani u 14 nuvembri 1914.

L'imperu ottumanu[mudificà | edità a fonte]

Dichjarazioni di guerra di l'ottumani

In 1914 l'Imperu ottumanu era in stretti rapporti incù a Germania, chì dipoi calchì tempu invistia capitali in u sviluppu ecunomicu di l'Imperu è curava l'addistramentu di i so forzi armati[40]. L'influenti ministru di a guerra Ismail Enver era favurevuli à i tedeschi ma u guvernu ottumanu era sempri divisu nantu à a scelta d'uniscia si à l'Imperi cintrali, nonustanti a signatura u 1º aostu 1914 di un trattatu sicretu di natura militara è ecunomica incù l'Alimagna; u siquestru, à l'iniziu di a guerra, da parti di i britannichi di dui navi di battaglia ottumani in custruzzioni in i cantieri inglesi pruvucò forti indignazioni à Istanbul è i tedeschi ni prufittàni cidendu à l'ottumani i dui incruciatori Goeben è Breslavia, sfughjiti à caccia in u Meditarraniu[40]. U 29 uttrovi 1914 i dui navi, tandu battendu bandera turca, bumbardàni i porti russii nantu à u Mari Neru è punitini i mini; l'Alliati riplicàni incù una à dichjarazioni di guerra: u 1º nuvembri i navi britannichi attaccàni un portamini turcu in u portu di Smirne, u ghjornu dopu un incruciatori lighjeri bumbardò u portu di Aqaba nantu à u Mari Rossu è u 3 nuvembri funi pigliati di mira i forti annantu à i Dardaneddi[41].

L'intrata in guerra di l'Imperu ottumanu aprì novi scenarii di cunflittu in teatri moltu distanti unu da l'altru: in u Caucasu a Russia si ritruvò à sustena un difficiuli sicondu fronti in un tarritoriu innaccessibili, mentri a prisenza ottumana in Mesuputamia è Palestina minacciava dui punteddi di l'imperu culuniali britannicu, a raffinaria petrulifara pirsiana di Abadan (vitali par u rifurnimentu di carburanti di a Royal Navy) è u canali di Suez. Finu da l'iniziu parò l'attinzioni britannichi si rivolsini à u furzamentu di u strettu di i Dardaneddi, à u fini di purtà a guerra dirittamenti in a capitala ottumana[42].

U cunflittu s'allarga (1915)[mudificà | edità a fonte]

I fronti ind'eddu si cumbattia è quiddi induva ci s'aspittava di fà lu erani oramai numarosi. Tutti i belligeranti principiàni à impiigà ogni risorsa à dispusizioni è à listessu tempu si fecini senta i primi boci d'oppusizioni à a guerra in u Regnu Unitu, in Alimagna (induva u 1º aprili ebbi locu una manifistazioni urganizata da Rosa Luxemburg), in Francia è in Russia[43]. L'Italia, puri ristendu neutrali, era in cerca di i migliori avantaghji tarrituriali in cambiu di u so intarventu: u 8 aprili 1915 uffrì d'affiancà in guerra i putenzi cintrali s'è l'erani stati ciduti Trentino, l'isuli di a Dalmazia, Gorizia, Gradisca è ricunnisciutu u "primatu" nantu à l'Albania. Una sittimana dopu l'Austria-Ungaria ricusò i cundizioni è l'Italia feci richiesti sempri più pisanti à i putenzi di l'Intesa, chì si dissini disposti à apra i niguziati[44].

Intantu nantu à u fronti di u Caucasu l'avanzata russia pruvucò u risentimentu di i turchi contru a pupulazioni armena, suspittata d'avè favuritu i truppi di u zaru. L'8 aprili principiàni i rastiddamenti è i fucilazioni, dendu via à una vera è probbia pulizia etnica. Massacri è dipurtazioni divintarani sistematichi è i chjami à l'Alliati è à Berlinu parch'eddi intarvenghini in calchì modu firmetini inascultati[45].

U fronti di u Caucasu[mudificà | edità a fonte]
Truppi russii in trincea duranti a battaglia di Sarıkamış

L'uparazioni annantu à u fronti di u Caucasu principiàni finu da i primi ghjorna di guerra, malgradu un tarrenu d'accessu difficiuli è u clima duru di l'inguernu: dopu à avè faciulamenti rispintu un'offensiva russia in dirizzioni di Köprüköy trà u 2 è u 16 nuvembri 1914, i forzi di a 3ª Armata ottumana, vidati da u ministru di a guerra Enver, lanciàni un attaccu massicciu aldilà di u cunfini russiu in dirizzioni di Kars; a scunfitta patuta in a siguenti battaglia di Sarıkamış (22 dicembri 1914-17 ghjinnaghju 1915) si trasfurmò in una disfatta par l'ottumani quandu a 3ª Armata circò di ritirà si à traversu i muntagni annivati, pirdendu 90.000 omini annantu à un tutali di 130.000[46].

À i presi incù l'impurtanti situazioni di u fronti uriintali, i russii ùn funi micca immediatamenti in gradu di sfruttà a vittoria è finu à marzu u fronti caucasicu firmeti staziunariu, incù solu pochi azzuffi trà i dui parti; à a ricerca di un paganacciu par a disfatta, l'ottumani accusàni a minuranza armena chì vivia in i rigioni di cunfini di cunnivenza incù i russii, sottupunendu la à parta da frivaghju 1915 à dipurtazioni è massacri[46]. L'attacchi ottumani pruvucàni beddu prestu una rivolta aparta è u 19 aprili 1915 i "fedayyin" armeni si impussissàni di l'impurtanti cità di Van, risistendu dopu à l'assediu postu da l'ottumani; prufittendu di l'occasioni i russii lanciàni una offensiva massiccia in u sittori uriintali di u fronti, libarendu Van da l'assediu u 17 maghju ma essendu infini bluccati da l'ottumani in u corsu di a battaglia di Malazgirt (10-26 lugliu 1915). A contruffensiva ottumana inghjinnò a riaccupazioni di Van (evacuata da u grossu di a pupulazioni armena) è di l'altri tarritorii persi prima di a fini d'aostu. A linia di u fronti turrò à a situazioni di u principiu versu a fini di l'annu, incù i dui forzi impignati à riurganizà si[47].

U furzamentu di i Dardaneddi[mudificà | edità a fonte]
Suldati di u 7u Battaglionu australianu in trincea à Gallipoli

Par via di i difficultà annantu à u fronti caucasicu, a Russia n'appiddò à u Regnu Unitu parch'eddu impignessi à so volta a Turchia, custringhjendu la à richjamà à punenti parti di i so truppi: i britannichi, annantu à un sughjirimentu di u generali Horatio Herbert Kitchener è incù u vigurosu appoghju di u prima lord di l'Ammiragliatu Winston Churchill, pruposini d'attaccà da u mari i forti turchi in i Dardaneddi[48]. L'attaccu principiò di frivaghju 1915 è divia dà u colpu di grazia à l'Imperu ottumanu, chì a so marina ùn pudia cuntrastà in alcun' modu quidda anglu-francesa. L'upinioni duminanti era quidda d'una campagna brevi è viulenti chì avaria purtatu à l'accupazioni di Custantinopuli: apra u strettu avaria riapartu i canali d'espurtazioni di granu par a Russia è forsi avaria ancu inghjinnatu a resa turca[49].

L'attaccu navali fù inveci un faddimentu: i forti funi travolti da u vulumu di focu di i curazzati anglu-francesi, ma incù l'assistenza tedesca l'ottumani erani ghjunti à sbarrà u strettu incù ampii campi di mini chì pruvucàni forti perditi ind'è l'attaccanti, ublighendu li à abandunà. L'Alliati dicisini cusì di ricorra à un sbarcu par cunquistà a penisula di Gallipoli è apra a strada à i dragamini chì avariani pussutu cusì eliminà i sbarramenti: u 25 aprili 1915, in ciò chì fù l'assaltu anfibiu maiori di a guerra, truppi britannichi, francesi, australiani è neuzilandesi presini terra nantu à a punta di Gallipoli, ma i forzi ottumani di u generali tedescu Ottu Liman von Sanders funi rapiti à assicurà si l'alturi duminanti è bluccà cusì l'attaccu. A privista rapita campagna si trasfurmò in una guerra di pusizioni incù perditi umani trimenti, chì feci cunnoscia u generali di l'armata ottumana Mustafà Kemal com'è un impurtanti capimachja. Cuscenti di u faddimentu, l'Alliati si ritiràni dopu da Gallipoli in i prima ghjorna di ghjinnaghju 1916[50].

L'ortografia è a grammatica di 'ssu articulu ùn sò micca currette. Pudete cuntribuisce à ammigliurà le.


Partecipazione taliana[mudificà | edità a fonte]

Lu 3 maghjiu l'Italia, si disimpegnò da la Triplice Alleanza. in li ghjorni seguenti ghjolitti è lu parlamentu, in maghjioranza neutralista, combatterunu l'ultima battaglia per salvà l'Italia da lu cunflittu, mentre li naziunalisti manifestavanu in piazza per l'entrata in guerra ("le radiose ghjornate di maghjio", secundu la definizione di Gabriele D'Annunziu). Li parlamentari neutralisti ricevetteru minacce è intimidazioni, è lu stessu ghjolitti dovette assume una scorta. Lu 13 maghjiu Salandra presentò à lu Re le dimissioni; ghjolitti, in lu timore di approfondisce una grossa frattura à l'internu di lu paese, di provocà una crisi istituziunale di larga portata è di cumpromette lu paese à l'esternu, rinunciò à la successione è fece in manera in sustanza chì l'incaricu venisse cunferitu novamente à Salandra. L'Italia entrò perciò in guerra per volontà di un gruppu di relativa minoranza, chjamandu à combatte li militari longu più di 750 chilometri di fronte,che andavanu da lu Mà di lu nordu à lu cunfine svizzero

Interventisti è neutralisti in Italia[mudificà | edità a fonte]

Alla vighjlia di la guerra, l'opinione pubblica taliana era cusì divisa:

  • Interventisti
    • I liberal-cunservatori, chì speravanu in un rafforzamentu di le istituzioni in sensu autoritariu, tra cui Antoniu Salandra è Sidney Sonninu, Albertini è lu Corrie di la Sera.
    • L'irredentisti, chì vedevanu la guerra cume una prosecuzione di lu Risorghjmentu, un'occasione per liberà le terre taliane irredente, fermate in manu austriaca.
    • I socialisti rivoluzionari, chì speravanu chì la guerra avaria acceleratu lu cumpimentu di la rivoluzione socialista, tra cui Benitu Mussolini.
    • I naziunalisti, chì esaltavanu la guerra cume strumentu per dà putenza è prestighju à la Nazione.
    • Lindustriali di lindustria pesante, chì avarianu fattu inghjenti guadagni attraversu la produzione bellica.
    • La massoneria è l´intellettuali cume D'Annunziu, Corradini, Marinetti è parechji altri.
  • Neutralisti
    • I cattolici, sia per li principi evanghjelichi sia per ùn andà cuntru la cattolicissima Austria.
    • I socialisti, chì vedevanu la guerra cume una inutile straghje, è chì volevanu pruteghjè l´interessi sovranaziunali di la Secunda Internaziunale Socialista.
    • ghjolitti è i ghjolittiani, chì ritenevanu di puter ottene cumunque da l'Austria le terre irredente in cambiu di la neutralità.
    • Lindustriali chì producevanu per lesportazione, chì speravanu di puter sustituisce nant'à li mercati internaziunali la Ghjermania impegnata in la guerra.

L'Italia entra in guerra[mudificà | edità a fonte]

La cartolina di un suldatu à lu fronte à la famiglia, circa 1917.

L'Italia dichjarò guerra à l'Austria-Ungheria lu 23 maghjiu 1915, è à la Ghjermania quindici mesi più tardi.

All'alba di lu 24 maghjiu lu Reghju Esercitu sparò la prima salva di cannone cuntru le postazioni austru-ungariche asserragliate à Cervignanu di lu Friuli che, poche ore più tardi, divenne la prima cità cunquistata. à l'alba di lu stessu ghjornu la flotta austru-ungarica bombardò la stazione ferroviaria di Manfredonia; à le 23:56, bombardò Ancona. Lu stessu 24 maghjiu cadde lu primu suldatu talianu, Riccardu di ghjustu.

Lu comandu di le forze armate taliane fu affidatu à lu ghjenerale Luighj Cadorna. Lu novu fronte apertu da l'Italia ebbe cume teatru l'arcu alpinu dallu Stelviu à lu mà Adriaticu è lu sforzu principale tendente á lu sfondamentu di lu fronte fu attuatu in la reghjone di la valli isuntine, in direzione di Lubiana. pure qui, dopu à un'iniziale avanzata taliana, l´austru-ungarichi ricevetteru l'ordine di trincerà si è resistere. Si arrivò cusì à una guerra di trincea simile à quella chì si stava svolghjendu nant'à lu fronte uccidentale: l'unica differenza cunsisteva in lu fattu che, mentre nant'à lu fronte uccidentale le trincee eranu scavate in lu fangu, nant'à lu fronte talianu eranu scavate in le rocce è in li ghiacciai di le Alpi, finu é oltre li 3.000 metri di altitudine.

Nei primi mesi di guerra l'Italia sferrò quattru uffensive cuntru l´austru-ungarichi á est. Queste furunu:

  • Prima battaglia di l'Isonzo: 23 ghjugnu - 7 lugliu 1915
  • Secunda battaglia di l'Isonzo: 18 lugliu - 3 agostu 1915
  • Terza battaglia di l'Isonzo: 18 ottobre - 3 novembre 1915
  • Quarta battaglia di l'Isonzo: 10 novembre - 2 dicembre 1915

in quest'ultime le perdite taliane ammuntarunu à oltre 60.000 morti è più di 150.000 feriti, lu chì equivaleva à circa un quartu di le forze mobilitate. Degna di menzione hè l'uffensiva nell'altu Cadore nant'à lu Col di Lana tendente à taglià una di le principali vie di rifornimentu à lu settore Trentinu attraversu la Val Pusteria. Questu teatru di operazioni fu secundariu rispettu à la spinta á est, tuttavia ebbe lu meritu di bloccare, in seguitu, cuntinghjenti austru-ungarici: la zona di operazioni si avvicinava difatti più di ogni altru settore di lu fronte à vie di cumunicazione strateghjche per l'approvvighjonamentu di lu fronte tirolese è trentinu.

Tanti caduti, pochi risultati[mudificà | edità a fonte]

Si arrivò cusì à l'iniziu di lu 1916. Mentre in febbraiu l´austru-ungarichi ammassarunu truppe in Trentinu, l'11 marzu, per ottu ghjorni, si svolse la Quinta battaglia di l'Isonzu, chì ùn portò á alcun risultatu.

A ghjugnu l´austru-ungarichi sfondarunu in Trentinu arrivandu á occupà tuttu l'altipianu di Asiagu; l'esercitu talianu riuscì à fatica à fermà l'uffensiva è l´austru-ungarichi si ritirarunu tornandu à rinforzà le so pusizioni nant'à lu Carsu. L'uffensiva fu significativamente chjamata Battaglia di li Altipiani Strafexpedition (ovveru "spedizione punitiva"). Lu 4 agostu iniziò la Sesta battaglia di l'Isonzu chì portò lu 9 agostu à la cunquista di la cità di Gorizia che, pur ùn essendu di importanza strateghjca, verrà presa á un prezzu altissimu (20.000 morti è 50.000 feriti). L'annu si cuncluse cù altre tre uffensive:

  • Settima battaglia di l'Isonzo: 14 settembre - 16 settembre 1916
  • Ottava battaglia di l'Isonzo: 1º novembre 1916
  • Nona battaglia di l'Isonzo: 4 novembre 1916

Anche queste tre battaglie, chì pure cuntarunu 37.000 morti è 88.000 feriti, ùn portarunu à cunquiste significative.

Nell'ultima parte di l'annu l´taliani riuscirunu á avanzà di qualchì chilometru in Trentinu, ma per tuttu l'invernu di lu 1916-1917, nant'à lu fronte di l'Isonzu, tra lu Carsu è Monfalcone, la situazione rimase stazionaria.

La speranza di l'Intesa era chì cù l'entrata in guerra di li taliani si indebulisse l'esercitu di li Imperi Centrali, chì saria statu impegnatu nant'à tre frunti, ma questu avvenne solu in parte, pure à causa di l'indebulimentu di la Russia nant'à lu fronte internu.

La ripresa di le operazioni arrivò in maghjiu. da lu 12 maghjiu à lu 28 maghjiu si svolse la Decima battaglia di l'Isonzu. da lu 10 ghjugnu à lu 25 ghjugnu si svolse invece la Battaglia di lu Monte Ortigara voluta da Cadorna per ricunquistà certi territori di lu Trentinu fermati in manu austru-ungarica. Lu 18 agostu ebbe iniziu la più impunente di le uffensive taliane, l'Undicesima battaglia di l'Isonzu: pure questa ùn porterà significativi cambiamenti è verrà pagata à caru prezzu, sia cume perdite chì cume cunseguenze.

La disfatta di Caporettu[mudificà | edità a fonte]

Visti l´esiti di l'ultima uffensiva taliana, austru-ungarichi è tedeschi deciseru di cuntrattaccare.

Lu 24 ottobre l´austru-ungarichi è li tedeschi sfondarunu lu fronte di l'Isonzu à nordu converghjendu nant'à Caporettu è accerchjarunu la 2a Armata taliana, in particulà lu IV é lu XXVII Corpu d'armata, comandatu da lu ghjenerale Pietru Badogliu. Lu ghjenerale Luighj Capellu, comandante di la 2a armata taliana, cume pure lu capu di statu maghjiore di l'esercitu Luighj Cadorna da tempu avevanu sentitu di un probabile attaccu, ma sottuvalutarunu tali notizie è pure l'effettiva capacità uffensiva di le forze nemiche. Capellu durante l'accerchjamentu preferì farsi diplomaticamente ricoverà in ospedale è questu l´custò poi l'impussibilità di difende si di fronte à la cummissione d'inchjesta, tantu da esse un l'anni successivi degradatu é incarceratu.

Da lì l´austriaci avanzarunu per 150 km in direzione sud-ovest raghjiunghjendu Udine in soli quattru ghjorni. La Disfatta di Caporettu provocò lu crollu di lu fronte talianu nant'à l'Isonzu cù la cunseguente ritirata di le armate schjerate da l'Adriaticu finu à la Valsugana, oltre à le perdite umane è di materiale; 350.000 suldati si diederu à una ritirata scumposta assieme à 400.000 civili chì scappavanu da le zone invase. La ritirata venne prima effettuata portandu l'esercitu longu lu Tagliamentu, é in seguitu finu à lu Piave, l'11 novembre 1917, quandu tuttu lu Venetu (Venezia cumpresa) sembrava putesse andà perdutu. à la fine si cuntarunu quasi 700.000 tra morti, feriti è prighjuneri.

A seguitu di la disfatta, lu ghjenerale Cadorna, in lu cumunicatu emessu lu 29 ottobre 1917, indicò, in manera erratu è strumentale «la mancata resistenza di repà ti di la II armata» cume la motivazione di lu sfondamentu di lu fronte da parte di l'esercitu austru-ungaricu. In seguitu Cadorna, invitatu à far parte di la cunferenza interalleata à Versailles, venne sustituitu, per vole di lu novu presidente di lu cunsigliu Vittoriu Emanuele Orlandu, da lu ghjenerale Armandu Diaz, l'8 novembre 1917, dopu à chì la ritirata si stabilizzò definitivamente nant'à la linea di lu Monte Grappa è di lu Piave.

Da Caporettu à la fine di la guerra[mudificà | edità a fonte]

L'austru-ungarichi è li tedeschi chiuseru l'annu 1917 cù le uffensive nant'à lu Piave, nant'à l'Altipianu di Asiagu è nant'à lu monte Grappa. l´taliani, decimati dopu à Caporettu, funu costretti, per riempisce li voti d'organicu à chjamà à lu fronte li Ragazzi di lu '99, appena diciottenni, mentre si decise di cunservà la leva di lu 1900 per un iputeticu sforzu finale, in lu 1919.

Se la severa disciplina di Cadorna, oltre à le dure parole di papa Benedettu XV nant'à l'«inutile straghje» chì avevanu colpitu li militari più relighjosi è à li longhi mesi in trincea, aveva fiaccatu l'esercitu, la ritirata nant'à lu fronte di lu Grappa-Piave cunsentì à l'esercitu talianu, avale in manu à Diaz, di cuncentrà le sue forze nant'à di un fronte più breve, megliu difendibile, e, suprattuttu, cù un mutatu atteghjiamentu tatticu, impostatu à la difesa di lu territoriu naziunale. Ciò ricoprì di un novu significatu morale la guerra è cunsentì lu cumpattamentu di le truppe è di la nazione, presuppostu per la cosiddetta «Vittoria finale».

L'austru-ungarichi fermarunu l´attacchi in attesa di la primavera di lu 1918, preparandu un'uffensiva chì li avaria dovuti portà à penetrà in la pianura veneta. La fine di la guerra cuntru la Russia fece sì chì la maghjior parte di l'esercitu impiegatu nant'à lu fronte urientale putesse spostà si à ovest.

Dal cumunicatu di lu Comandu Supremu ("bullettinu di la Vittoria") 4 novembre 1918, ore 12

La guerra cuntru l'Austria-Ungheria che, sottu l'alta guida di S. M. Lu Re Duce Supremu, l'Esercitu talianu, inferiore per numeru è per mezzi, iniziò lu 24 maghjiu 1915 è cù fede incrollabile è tenace valore cundusse ininterrotta é asprissima per 41 mesi, hè vinta. L' ultimu cadutu talianu hè statu lu caporalmaghjiore ghjuseppe Pazzaglia di 19 anni appartenente à la 1º Sezione Mantova, colpitu da una pallottola in fronte à le ore 15 à sud di Udine. I resti di quellu chì fu unu di li più putenti eserciti di lu mondu, risalenu in disordine è senza speranza le valli chì avevanu discesu cù orgogliosa sicurezza. Diaz

L'uffensiva austru-ungarica arrivò lu 15 ghjugnu: l'esercitu di l'Imperu attaccò cù 66 divisioni in la cosiddetta Battaglia di lu solstiziu (15 ghjugno|15 - 23 ghjugnu 1918), chì vide l´taliani, finalmente rincorati, resiste à l'assaltu. l´austru-ungarichi perseru le so speranze, vistu chì lu paese era ormai à un passu da lu baratru, assillatu da l'impossibilità di cuntinuà à sustene lu sforzu bellicu nant'à lu pianu ecunomicu è suprattuttu nant'à quellu morale, data l'incapacità di la monarchia di fà si garante di l'integrità di lu statu multinaziunale asburghjcu. cù li populi di l'imperu asburghjcu nant'à l'orlu di la rivoluzione, l'Italia anticipò á ottobre l'uffensiva prevista per lu 1919, per impegnà le riserve austru-ungariche é impedisce à iddi la prosecuzione di l'uffensiva nant'à lu fronte francese.

Da Vittoriu Venetu, lu 23 ottobre partì l'uffensiva, cù cundizioni climatiche pessime. l´taliani avanzarunu rapidamente in Venetu, Friuli è Cadore è lu 29 ottobre l'Austria-Ungheria si arrese. Lu 3 novembre, à Villa ghjusti, pressu Padova l'esercitu di l'Imperu firmò l'armistizio; li suldati taliani entrarunu à Trentu mentre li bersaglieri sbarcarunu à Trieste, chjamati da lu locale comitatu di salute pubblica, chì però aveva richjestu lu sbarcu di truppe di l'Intesa. Lu ghjornu seguente, mentre lu ghjenerale Armandu Diaz annunciava la vittoria, venivanu occupate Rovignu, Parenzu, Zara, Lissa è Fiume. Quest'ultima pur ùn prevista tra li territori in li quali sarianu state inviate forze taliane venne occupata, cume previstu da certe clausole di l'Armistiziu, in seguitu á li eventi di lu 30 ottobre 1918 quandu lu cunsigliu Naziunale, insediatosi in lu municipiu dopu à la fuga di li ungheresi, aveva pruclamatu, nant'à la base di li principi wilsoniani, l'unione di la cità à l'Italia. L'esercitu talianu furzò cumunque la linea di lu Trattatu di Londra intendendu occupà pure Lubiana, ma fu fermatu pocu oltre Postumia da le truppe serbe. Li cinque reparti di la Marina entravanu à Pula. Lu ghjornu seguente venivanu inviati altri mezi à Sebenicu chì diventava la sede principale di lu Guvernu Militare di la Dalmazia.

Teatri meridionali[mudificà | edità a fonte]

Lu fronte Ottomanu[mudificà | edità a fonte]

L'Imperu Ottomanu, dopu à parechje sollecitazioni da parte di li Imperi Centrali si unì à elli lu 29 ottobre 1914[51], creandu una minaccia per li territori russi di lu Caucasu è per le cumunicazioni britanniche cù l'India è l'uriente attraversu lu Canale di Suez. Cause principali di l'ingressu in guerra furono: la Ghjermanofilia di lu ministru di la guerra à so´ volta capu di l'esercitu nonche primu ministru Enver Pasha chì l'1 agostu 1914 firmu un trattatu segretu cù la Ghjermania di natura militare è alimentare, la mancata cunsegna da parte di lu guvernu di so´ maesta britannica di due novi incrociatori leghjèri.

Nella zona di lu Caucasu l'obiettivu iniziale di li ottomani era la ricunquista di li territori di l'Anatolia urientale pe si durante la Guerra turcu-russa di lu 1877-1878. Lu schjeramentu iniziale di li Ottomani nant'à lu Caucasu cumprendeva due armate, la Secunda è la Terza per un totale di circa 180000 omini, dotate di equipaghjiamentu di la qualità simile à quellu di l'esercitu imperiale di lu zar; à queste si oppuneva l'Armata di lu Caucasu, forte di circa 100000 omini, comandata inizialmente da lu ghjenerale Illarion Ivanovic Voroncov-Daškov é in seguitu da lu ghjenerale Nikolaj Nikolaevic Judenic. Teatru di la campagna di lu Caucasu fu un territoriu montosu in cui le vie di cumunicazioni eranu quasi inesistenti è le cundizioni ambientali per li suldati estremamente difficili, suprattuttu durante li periodi invernali.

Artiglieria britannica in posizione prima di la presa di ghjerusalemme

L'obiettivu à longu termine di Enver Pasha supremu comandante di l'esercitu ottomanu, era far rientrà li territori di l'Asia centrale in la sfera di influenza turca; tuttavia eL'Micca era un grande stratega[52]. Enver Pasha decise di piglie l'iniziativa nant'à lu fronte di lu Caucasu in lu dicembre 1914, attaccandu fruntalmente in lu settore di Sarikamis cù la Terza Armata le posizioni di li russi, avvantaghjiati da lu terrenu muntagnosu è da le righjde cundizioni ambientali; la battaglia di Sarikamis si rivelò una terribile disfatta per l´ottomani chì perseru quasi interamente le forze impiegate.

L'alleati (britannici, francesi, australiani è neozelandesi) aprirunu in lu 1915 un novu fronte cù lu sbarcu in li pressi di Gallipuli chì avaria dovutu cundurre rapidamente à la presa di li Stretti Turchi è di Istanbul. Tuttavia li turchi riuscirunu cù successu à cuntene l´attacchi di li alleati, chì à la fine, sia per le gravi perdite subite sia per la situazione di stallu, deciseru di evacuà la zona di Gallipuli. In Mesuputamia invece, dopu à lu disastru di l'assediu di Kut (1915-16), li britannichi si riorganizzarunu è catturarunu Baghdad in lu marzu 1917.

Più à ovest, in Palestina, l´iniziali fallimenti britannichi venneru ribaltati cù la cunquista di ghjerusalemme in lu dicembre 1917 è la Forza di spedizione eghjziana guidata da Edmund Allenby chì scunfisse le forze ottomane in la battaglia di Meghjddu (settembre 1918).

Lu fronte serbu[mudificà | edità a fonte]

Dopu aver respintu tre invasioni austru-ungariche nell'agostu-dicembre 1914, la Serbia cedette à l'invasione combinata di Ghjermania, Austria-Ungheria è Bulgaria di l'ottobre 1915. Le truppe serbe cuntinuarunu à resiste in Albania è Grecia, dove una forza francu-britannica era sbarcata à Saloniccu per offrisce assistenza è per spinghje lu guvernu grecu in guerra cuntru l´Imperi Centrali.

La Grecia[mudificà | edità a fonte]

La Grecia, guidata da Re Costantinu I, si dichjarò á lu scoppiu di lu cunflittu neutrale, tuttavia la zona di Saloniccu fu impiegata da l´Alleati cume base di appoghjiu per le operazioni nant'à lu fronte serbu è bulgaru. La situazione precipitò in lu 1917: lu re mostrò un atteghjiamentu propensu à sustene l´Imperi Centrali. Per ùn corre rischi, l´Alleati lu rovesciarunu è lu sustituirunu cù suu figliu Alessandru, chì lu 27 ghjugnu dichjarò guerra á li ottomani è iniziò le operazioni in Tracia, chì fu occupata in l'annu successivu.

lu rolu talianu[mudificà | edità a fonte]

L'Italia diede un importante apportu à la campagna cuntru l´Ottomani. Due divisioni di 10.000 omini funu sbarcate à Saloniccu è diederu battaglia durante la campagna in Serbia. Le navi principali funu invece ancorate à Valona è altri porti albanesi. Funu decisive pure quandu l´Ottomani tentarunu un fallitu attaccu à Suez, unendusi á li inglesi. Inoltre, in la Guerra italu-turca, la Reghja Marina aveva distruttu la quasi totalità di la flotta ottomana, indebulendu mondu un ghjà affaticatu imperu.

Teatri asiatici: lu cuntributu ghjappunese[mudificà | edità a fonte]

L'Imperu ghjappunese dichjarò la guerra quasi subitu è si trovò alleatu di l'Imperu russu scunfittu 9 anni addietru in la Guerra russu-ghjappunese. Lu statu ghjappunese aveva cume imperatore, da lu 1912, Taishu, sottu lu cui regnu si stava attraversandu un periodu di benesse ecunomicu è di sviluppu militare.

Nel primu annu di guerra, la putente Marina Imperiale ghjappunese intraprese cunquiste à li danni di li tedeschi, tra cui la base di Tsingtau, in Cina, è l'isula di Palau. Successivamente, li nipponichi rifornirunu cù di li convoL'li britannici, tramite le colonie di questi (India britannica è Malesia).

Prime fasi: da lu romanticismu à le trincee[mudificà | edità a fonte]

Lovaniu (Belgica), 1915

La percezione di la guerra in lu 1914 era quasi romantica, è la so´ dichjarazione venne acculta cù grande entusiasmu da parechje persone. La visione cumune era chì saria stata una breve guerra di manovre, cù poche azioni punghjenti (per «impartisce una lezione à lu nemico») è saria finita cù un vittoriosu ingressu in la capitale (ovviamente quella nemica), seguita da una ò due parate celebrative à casa, per puter poi tornà à la vita normale. C'eranu certi pessimisti (come Lord Kitchener) chì predisseru chì la guerra saria durata à lungu, ma Guglielmu II disse chì la guerra saria «finita per Natale...».

Questu puntu merita di esse approfonditu. La convinzione di la breve durata di la guerra si cunsidera spessu una traghjca sottuvalutazione; secundu mundi, se vi fosse stata fin da l'iniziu una diffusa cunsapevolezza chì la guerra avaria apertu un tale abissu in la civiltà europea, nessunu l'avaria intrapresa ò cuntinuata. In realtà, una parte di li studiosi militari di l'epoca avevanu previstu tale possibilità, cume si vede in particulà da l'opera di Ivan Bloch, ghjà candidatu à lu Premiu Nobel per la pace. Le previsioni di Bloch nant'à la guerra industriale chì avaria cundottu à sanguinose situazioni di stallu, logoramentu è perfinu di rivoluzione, eranu ampiamente cunosciute sia in li circoli militari chì in quelli pacifisti, senza cuntà lu fattu chì ghjà in li decenni precedenti altri cunflitti, cume la guerra di secessione americana (1861-1865) è la guerra russu-ghjappunese (1904-1905), eranu deghjenerati in una massacrante guerra di trincea.

Alcuni autori cume Niall Ferguson sustenenu chì la convinzione di una guerra veloce sia stata mondu esaghjerata fin da li tempi di lu cunflittu. Secundu Ferguson, li pianificatori militari, specialmente in Ghjermania, eranu cunsapevoli di la possibilità di una guerra lunga, cume risulta da la famosa currispondenza telegrafica Willy-Nicky tra l´imperatori di Russia è di Ghjermania. EL'sustiene pure chì li più informati cunsideravanu improbabile una guerra veloce. Inoltre, era nell'interesse di li guverni presentà ampiamente questu messaghjiu in la so prupaganda, da lu momentu chì questu incoraghjiava l´omini á arrolarsi, facendu sembrà la guerra menu grave è mantenendu altu lu morale ghjenerale.

Inizia lu trinceramentu[mudificà | edità a fonte]

In le trincee

Dopu à l'iniziale successu in la prima battaglia di la Marna, le forze tedesche è di l'Intesa iniziarunu una serie di snervanti manovre per cercà di costringhje l´avversari à la ritirata, in la cusiddetta Corsa à lu mare. Francia è Gran Bretagna si trovarunu ben prestu á affrontà le posizioni tedesche trincerate, da la Lorena finu à le coste belgiche in le Fiandre. Entrambi li schjeramenti preseru pusizione, li francesi è li britannichi cercandu di andà à l'attaccu, li tedeschi cercandu di difende lu territoriu da iddi occupatu. Di cunseguenza, le trincee tedesche eranu monda megliu costruite di quelle di li so nemichi, datu chì quelle anglu-francesi eranu pensate solu per esse «tempuranee».

Nessunu di li due schjeramenti si dimustrò in gradu di assestà un colpu decisivu in li quattru anni seguenti, per quantu la prutratta azione tedesca in la battaglia di Verdun (1916) è lu fallimentu alleatu di la primavera successiva, purtarunu l'esercitu francese nant'à l'orlu di lu cullassu, mentre le diserzioni di massa minavanu la linea di lu fronte.

Circa 800.000 suldati da la Gran Bretagna è da l'Imperu britannicu si trovavanu cuntemporaneamente nant'à lu fronte uccidentale 1.000 battaglioni, ognunu occupante un settore di lu fronte, da la Belgiuca finu à l'Arne, chì operavanu nant'à un sistema mensile à quattru stadi, à menu chì ùn ci fosse un'uffensiva in corsu. Lu fronte cunteneva quasi 10.000 chilometri di trincee. Ugni battaglione teneva lu so' settore per quattru settimane prima di tornà in le retruvie, dunque in la riserva è infine per una settimana in licenza, suventi in la zona di Poperinge ò di Amiens.

La Somme è Passchendaele[mudificà | edità a fonte]

Sia la battaglia di la Somme (1916), chì la battaglia di Passchendaele (1917), sempre nant'à lu fronte uccidentale, portarunu enormi perdite di vite da entrambe le parti, ma minimi progressi in la situazione di la guerra. hè interessante notà che, quandu li britannichi attaccarunu in lu primu ghjornu di la battaglia di la Somme, è perseru un enorme numeru di omini sottu le cuntinue raffiche di le mitragliatrichi tedesche, riuscirunu cumunque à guadagnà di lu terrenu.

Ciò fece sì chì lu comandu tedescu ordinò à li soi suldati di riprende si lu terrenu persu, cù risultati mondu simili da lu puntu di vista di le perdite. Quindi, invece di un combattimentu sbilanciatu, cù li soli britannichi à l'attaccu, chì avaria causatu enormi perdite solu da la so parte, lu volume di li attacchi fu equamente distribuitu, cusì cume le perdite sufferte.

li gas tossichi è le nove armi[mudificà | edità a fonte]

Come in ogni cunflittu lu settore di ricerca maghjiormente sviluppatu fu quellu bellicu, chì raghjiunse livelli impensabili in lu ghjru di pochi anni. Le nove armi funu numerose, tutte ugualmente letali.

  • li gas tossichi funu utilizzati per la prima volta da li tedeschi cuntru li russi, senza mondu successu, in la battaglia di bulimow di lu 1º ghjennaiu 1915, ma divenneru celebri à partisce da lu 22 aprile 1915, data in cui à Ypres (Belgica) per la prima volta si fece usu di gas asfissianti à lu cloru, chì provocarunu lu terrore tra le truppe francu-britanniche. Lu primu rudimentale rimediu á li attacchi chimichi era custituitu da fazzoletti bagnati cù acqua e/u urina, solu in seguitu sarianu state sperimentate le prime masche antigas. in lu corsu di la guerra li gas à lu cloru sarianu stati poi sustituiti da un tipu di gas più evolutu, sparatu da proiettili, denuminatu iprite (dal nome di la stessa cità di Ypres).
  • La mitragliatrice, chì cunsentiva di sparà centinaia di colpi à lu minutu aghjevolandu mondu la difesa di le trincee. L'usu di la mitragliatrice, chì impediva le manovre di grandi formazioni in campu apertu cume era in usu finu à tuttu lu XIX seculu, fu anzi unu di li elementi chì più di ogni altru cuntribuì à lu rapidu volghje si di lu cunflittu in una massacrante guerra di trincea.
  • li lanciafiamme, introdotti da li tedeschi à Hooghje lu 30 lugliu 1915.
  • li carri armati (utilizzati inizialmente da li britannichi nant'à la Somme lu 15 settembre 1916), chì suscitarunu lu stessu stupore è terrore provocatu da lu gas à Ypres, pur ùn essendu usati per lu sfondamentu di le linee nemiche (come avverrà poi in la secunda guerra mundiale), ma solu per lu semplice supportu à la fanteria.

Ognuna di queste nove armi inizialmente provocò panicu è scuncertu tra li nemici, ma ùn riuscì à produrre un vantaghjiu sustanziale è duraturu. pure se à l'iniziu tutte le armi funu appannaghjiu di una sola parte, poi entrambi l´schjeramenti svilupparunu tutte queste armi.

Aeroplani è U-Boot[mudificà | edità a fonte]

Caccia [[Nieuport]] 17, Aisne (Francia), 1917

L'aviazione militare ottenne rapidi progressi, dallu sviluppu di le (inizialmente primitive) mitragliatrichi sincronizzate per puter sparà in avanti, introdotte da l'aviazione tedesca nell'autunnu di lu 1915, á lu sviluppu di li bombardieri usati cuntru Londra (lugliu 1917): ancor più drammaticu, almenu per li britannici, fu l'usu di li sottumarini tedeschi (U-Boot, da lu tedescu Unterseeboote) cuntru li mercantili alleati in acque internaziunali da lu febbraiu 1915. La decisione tedesca di toglie le restrizioni à l'attività sottumarina (la cosiddetta "guerra sottumarina indiscriminata", da lu 1 febbraio|1º febbraiu 1917) fu strumentale à l'entrata in guerra di li Stati Uniti da la parte di li alleati (6 aprile). L'affondamentu di lu transatlanticu Lusitania fu un successu cuntroversu per l´U-Boot.

L'industria ottica[mudificà | edità a fonte]

L'industria ottica (suprattuttu quella tedesca) aveva avutu unu sviluppu notevole pure prima di la guerra. Li sottumarini ebberu li so risultati pure grazie à di li boni periscopi, da le trincee l´ufficiali tedeschi scrutavanu cù cannochjali Bausch l´ufficiali inglesi chì à so volta li scrutavanu cù cannochjali Bausch & Lomb di fornitura americana ò cù l´Zeiss cumprati da li tedeschi in lu 1910. Goerz, Voigtlander, M. Hensoldt & Sohne, E.Leitz (Leica), Carl Zeiss funu le industrie chì più funu impegnate in lu sforzu bellicu di l'Imperu tedescu.

Lu fronte urientale è la Russia[mudificà | edità a fonte]

Mentre nant'à lu fronte uccidentale si era raghjiuntu lu stallu in le trincee, la guerra cuntinuò á est.

Vittorie tedesche á est[mudificà | edità a fonte]

I piani di guerra iniziali di li russi prevedevanu l'invasione simultanea di la Galizia austriaca è di la Prussia urientale tedesca. pure se l'iniziale avanzata in Galizia fu di ampiu successu, li russi venneru respinti in Prussia da le vittorie di li ghjenerali tedeschi Hindenburg è Ludendorff à Tannenberg è à li Laghi Masuri nell'agostu è settembre di lu 1914.

L'organizzazione militare é ecunomica russe, menu sviluppate, si rivelarunu prestu insufficienti davanti à le forze combinate di Ghjermania è Austria-Ungheria. in la primavera di lu 1915 li russi venneru respinti in Galizia, è in maghjiu l´Imperi Centrali ottenneru un importante sfondamentu à li cunfini meridionali di la pulonia, espugnandu Varsavia lu 5 agostu è costringhjendu li russi à ritirà si da la pulonia.

La Russia in subbugliu[mudificà | edità a fonte]

L'insoddisfazione in li cunfrunti di la cundotta di guerra di lu guvernu russu caria nonostante li successi di lu ghjugnu 1916 (uffensiva Brusilov) in la Galizia urientale, cuntru l´austriaci, quandu li successi russi funu minati da la riluttanza di li altri ghjenerali di impegnà le so forze à supportu di lu comandante vittoriosu.

Le fortune alleate si ravvivarunu solu temporaneamente cù l'ingressu in guerra di la Romania, lu 27 agostu. Le forze tedesche arrivarunu in aiutu di le unità austriache impegnate in Transilvania, è Bucarest cadde à li piedi di li Imperi Centrali lu 6 dicembre. in lu frattempu, l'instabilità interna caria in Russia, è lu Zar rimase isulatu à lu fronte, mentre lu sempre più incumpetente guvernu di l'Imperatrice provocò pruteste da tutti li segmenti di la vita pulitica russa, risultandu nell'assassiniu di lu cunsiglie predilettu di la zarina Alessandra, Rasputin, da parte di nobili cunservatori à la fine di lu 1916.

La rivoluzione in Russia[mudificà | edità a fonte]

In u marzu 1917 (febbraiu per lu calendariu russu, chì ùn era statu ancora convertitu à lu calendariu gregorianu), le dimostrazioni di San Pietruburgu (ribattezzata Pietrugradu per abbandonà lu toponimu Ghjermanicu, inopportunu in tempu di guerra) culminarunu nell'abdicazione di Nicula II è à la nomina di un debule guvernu provvisoriu centrista, chì cundivise lu pute cù li socialisti di lu Soviet di Pietrugradu. Questa divisione di li puteri portò à la cunfusione è à lu caos, sia à lu fronte chì à casa, è l'esercitu divenne sempre menu capace di resiste efficacemente à la Ghjermania. in lu frattempu, la guerra è lu guvernu, divenneru sempre più impopulari, è lu malcuntentu venne usatu strateghjcamente da lu Partitu bulscevicu, guidatu da Vladimir Lenin, á lu scopu di piglie lu putere.

Lu triunfu di li bulscevichi, in novembre (ottobre per lu calendariu russu), fu seguitu in dicembre da un armistiziu è da negoziati cù la Ghjermania. à l'iniziu, li bulscevichi rifiutarunu li duri termini imposti da la Ghjermania, ma quandu questa riprese la guerra è cuminciò à marcià impunita attraversu l'Ucraina, lu novu guvernu accettò lu Trattatu di Brest-Litovsk lu 3 marzu 1918, chì portò la Russia fori da la guerra dietru cessione á li Imperi Centrali di vasti territori cumprendenti la Finlandia, le Province Baltiche, la pulonia è l'Ucraina (che cumprendevanu più di un quartu di la populazione russa).

Rovesciamentu di le sorti[mudificà | edità a fonte]

Lu 1917 vide l'ingressu in guerra di li Stati Uniti à fiancu di le putenze di l'Intesa, mentre la scunfitta russa nant'à lu fronte urientale permise à la Ghjermania di spostà truppe versu ovest. saria statu dunque nant'à lu fronte uccidentale chì saria statu decisu l'esitu di la guerra.

Ingressu di li Stati Uniti[mudificà | edità a fonte]

Filmatu di prupaganda statunitense (aerei attaccanu pustazioni nemiche)

A lu cumenciiu di lu 1917 la Ghjermania riprese la so´ pulitica di guerra sottumarina indiscriminata: per isolà li britannichi, nessuna nave (anche quelle neutrali) saria stata risparmiata. Questu, combinatu cù l'indignazione pubblica circa lu Telegramma Zimmermann, portò à la finale rottura di le relazioni tra Stati Uniti è Imperi Centrali. Lu presidente Woodrow Wilson richjese à lu Congressu di li Stati Uniti di dichjarà guerra, lu chì avvenne lu 6 aprile 1917 (solu un membru di lu Congressu, Jeanette Rankin di lu Muntana, votò cuntru).

L'esercitu statunitense è la fighjia Naziunale eranu ghjà stati mobilitati in lu 1916 per dà la caccia à lu rivoluzionariu messicanu Panchu Villa, lu chì rese l´spostamenti più veloci. La Marina statunitense fu in gradu di invià un gruppu di navi da guerra à Scapa Flow per unè si à la flotta britannica è un gruppu di incrociatori à Queenstown, in Irlanda, per aiutà à scortà li convogli. Cumunque, occorse di lu tempu prima chì le forze statunitensi fosseru in gradu di cuntribuisce significativamente nant'à lu fronte uccidentale è nant'à quellu talianu. cù l'entrata in guerra di li USA, si crea una putentissima alleanza: la grande putenza ecunomica, li due imperi più grandi di lu tempu (Imperu britannicu è Imperu russu), di le nazioni ecunomicamente forti (Italia, Francia, Cina, Sudafrica suprattuttu ma pure stati cume l'Australia chì eranu sottu lu Regnu Unitu ma godevanu di ampia autonumia). Tutta questa putenza era cuntrapposta à l'Imperu tedescu, putente ma alleatu cù due nazioni decadenti (Imperu Ottomanu è Imperu Austru-Ungaricu) è cù la piccula Bulgaria che, pur tenace, ùn rappresentava un ostacolu insormuntabile: la vittoria era dunque prossima.

Britannichi è francesi insistetteru nant'à l'inviu di fanteria statunitense per rinforzà le linee. Durante la guerra, le forze americane funu à cortu di una propria artiglieria, aviazione è di unità di lu ghjeniu. Cumunque, lu ghjenerale John J. Pershing, comandante di la forza di spedizione americana, rifiutò lu disgregamentu di le unità statunitensi per utilizzarle cume rinforzu di quelle francesi è britanniche, cume sughjèritu da l´alleati.

uffensiva tedesca di lu 1918[mudificà | edità a fonte]

L'entrata in guerra di li Stati Uniti in lu 1917 aveva resu certu l'eventuale arrivu di novi omini per le putenze di l'Intesa, mentre lu ritiru di la Russia è la disfatta taliana di Caporettu avevanu permessu lu trasportu di truppe tedesche á ovest. Quattru successive uffensive tedesche seguirunu quella di lu 27 maghjiu, portandu à guadagni in direzione di Parighj, cumparabili à quelli di l'avanzata di lu 1914.

Lu 21 marzu 1918 la Ghjermania lanciò una grossa uffensiva, l'«uperazione Michael», cuntru le truppe britanniche è di lu Commonwealth. L'esercitu tedescu aveva sviluppatu una nova tattica chì prevedeva l'utilizzu di incursori addestrati á infiltrà si in le trincee è catturarle.

L'alleati reaghjrunu incaricandu lu maresciallu francese Ferdinand Foch di coordinà le attività alleate in Francia, è in seguitu nominandolu comandante supremu di tutte le forze alleate.

L'uffensiva tedesca si mosse in avanti di 60 km è premette le truppe di la Forza di spedizione britannica (BEF), tantu chì lu so comandante, lu maresciallu di campu Sir Douglas Haig, emise un ordine ghjenerale l'11 aprile chì dichjarava: «Con le spalle à lu muru, è credendu in la ghjustezza di la nostra causa, ognunu di noi deve combatte finu à la fine». Cumunque, per issu momentu, l'uffensiva tedesca si era fermata, à causa di problemi loghjstichi. Li cuntrattacchi di li canadesi è di le forze di l'ANZAC spinseru indietru li tedeschi.

Vittoria alleata[mudificà | edità a fonte]

La forza di spedizione americana, cumandata da lu ghjenerale John J. Pershing, entrò in battaglia in numeri significativi in l'aprile 1918. in la battaglia di Boscu Belleau, da lu 1 ghjugno|1º]] à lu 30 ghjugnu 1918, la secunda divisione, cumprendente lu Corpu di li Marines, ahjutò á annullà l'uffensiva tedesca chì minacciava Parighj.

Lu 18 lugliu 1918, à la battaglia di Chateau-Thierry, le forze francesi è statunitensi andarunu à l'uffensiva. L'esercitu britannicu, usandu un gran numeru di carri armati, attaccò á Amiens l'8 agostu causendu tale surpresa è cunfusione chì lu cumandante in capu tedescu, ghjenerale Ludendorff, disse chì fu «Lu ghjornu più neru di l'esercitu tedescu».

Lu 12 settembre la Prima Armata Statunitense, chì era stata recentemente custituita da la Forza di spedizione americana, andò à l'attaccu di lu saliente di Saint-Mihiel, chì la Ghjermania occupava da lu 1914. Questu saliente minacciava la linea ferroviaria Parighj-Nancy. Le forze americane eranu carenti di supportu di l'artiglieria, chì veniva fornitu da francesi è britannichi. Questa fu pure la prima uccasione in cui venneru usati li carri armati americani, guidati da lu tenente colonnellu ghjeorghje Smith Patton. Quattru ghjorni dopu à lu saliente era statu ripulitu.

Lu 26 settembre le forze americane iniziavanu l'uffensiva Mosa-Argonne, chì cuntinuò finu à la fine di la guerra. Un postu di osservazione chjave di li tedeschi, nant'à la qota 305 à Montfaucon-d'Argonne venne catturatu lu 27 settembre. Circa 18.000 americani cadderu durante l'uffensiva, chì fu la prima cundotta da l´Stati Uniti cume esercitu indipendente. Lu ghjenerale Pershing puntava à lu fiume Renu, chì si aspettava di oltrepassà à l'iniziu di lu 1919.

Lu 24 ottobre l'esercitu talianu, cù un limitatu supportu alleatu (3 divisioni francesi, 2 inglesi, un reghjimentu americanu) iniziò la so´ uffensiva (che durò finu à lu 4 novembre) chì vide lu scontru tra 55 divisioni taliane cuntru 60 austriache. Lu cumandu talianu avia studiatu be' lu pianu, chì ùn prevedeva attacchi fruntali, ma un colpu cuncentratu nant'à un unicu puntu per spezzà lu fronte. Lu puntu presceltu era Vittoriu Venetu, dove la 5a è la 6a Armata austriaca si cunghjunghjevanu: dunque un puntu nevralghjcu per li cullegamenti. L'uffensiva iniziò cù una manovra diversiva, la 4a Armata iniziò un attaccu nant'à lu Grappa, attirandusi cuntru la maghjioranza di li rinforzi austriaci. La piena di lu Piave costrinse à l'inazione issu fronte, l´austriaci credetteru chì quellu di la 4a armata fosse l'attaccu principale è cuntinuarunu à cuntrastà lu cù tutte le forze.

In la notte tra 28 è 29 pure nant'à lu Piave si passò à l'attaccu, le prime ore funu terribili, la currente era forte è le teste di ponte restavanu spessu isulate, ma à la fine l'8a Armata superò lu fiume é iniziò á avanzare, la 10a è la 12a si allargarunu nant'à le sue ali per coprisce l'avanzata, lu fronte si spezzò è si innescò una prucessu di disfacimentu chì rese l'esercitu imperiale inguvernabile. Lu profilà si di la scunfitta fece aumentà le diserzioni, interi repà ti abbandonarunu le linee; lu 30 ottobre l'esercitu talianu era à Vittoriu Venetu, mentre altre armate taliane passarunu lu Piave è avanzaronu. La corsa pruseguì per altri tre ghjorni, lu 3 si arrivò à Trentu, la marina sbarcò à Trieste, lu 4 l'Austria capitolò. cù lu crollu di l'Imperu Asburghjcu la minaccia di l'apertura di un fronte à sudu divenne reale, la Ghjermania, pur ancora sustanzialmente imbattuta è saldamente in territoriu francese, sette ghjorni dopu à l'Austria decise di abbandunà la lotta.

Fine di la guerra[mudificà | edità a fonte]

La Bulgaria fu lu primu tra l´Imperi Centrali à firmà l'armistiziu (29 settembre 1918), seguitu da la Turchia (30 ottobre). La Ghjermania richjese un cessate lu focu lu 3 novembre 1918, seguita da l'Austria-Ungheria. Li combattimenti terminarunu cù l'armistiziu cuncordatu l'11 novembre à cumpiègne. Austria è Ungheria firmarunu due armistizi separati à seguitu di lu rovesciamentu di la monarchia asburghjca. Lu maghjiore Harry S. Truman fece sparà li cannoni à lu so' battaglione finu á li ultimi secundi. Circa trent'anni dopu, lu maghjiore divenne presidente di li Stati Uniti. Fu ellu à ordinà lu lanciu di le bombe atomiche nant'à Hiroshima è Nagasaki, chì pose fine à la secunda guerra mundiale. Si può in qualchì manera dì chì Truman fece terminà entrambe le guerre mundiali.

Quandu Guglielmu II ordinò à la Flotta d'altu mare tedesca una sortita cuntru le navi alleate, questa si ammutinò à Wilhelmshaven, lu 29 ottobre 1918: morirunu 9 marinai. Lu 9 novembre, venne pruclamata la repubblica, segnandu la fine di l'Imperu tedescu natu in lu 1871. Lu Kaiser fuggì lu ghjornu seguente in li Paesi Bassi, dove l´venne garantitu l'asilu puliticu finu à la morte (avvenuta in lu 1941, pocu dopu à chì li Paesi Bassi funu occupati da lu Terzu Reich di Hitler in la Secunda guerra mundiale).

Cronolughja di la Grande Guerra[mudificà | edità a fonte]

1914[mudificà | edità a fonte]

  • 28 ghjugnu - L'Arciduca Francescu Ferdinandu di Absburgu, erede à lu trunu d'Austria-Ungheria, viene uccisu à Serajevu da un naziunalista bosniacu Gavrilu Princip.
  • 23 lugliu - L'Austria-Ungheria invia un ultimatum à la Serbia.
  • 28 lugliu - L'Austria-Ungheria dichjara guerra à la Serbia.
  • 29 lugliu - La Russia ordina la mobilitazione ghjenerale.
  • 31 lugliu - Ultimatum tedescu à la Russia - Mobilitazione ghjenerale nell'imperu austru-ungaricu.
  • 1 agosto|1º agostu - La Ghjermania dichjara guerra à la Russia - L'Italia pruclama la neutralità.
  • 2 agostu - Le truppe tedesche occupanu lu Lussemburgu.
  • 3 agostu - La Ghjermania dichjara guerra à la Francia;
  • 4 agostu - La Ghjermania invade la neutrale Belgica - lu Regnu Unitu dichjara guerra à la Ghjermania dopu à chì questa ùn rispetta la neutralità belgica.
  • 5 agostu - lu Muntenegru dichjara guerra à l'Austria.
  • 6 agostu - L'Austria dichjara guerra à la Russia.
  • 6 agostu - La Serbia dichjara guerra à la Ghjermania.
  • 8 agostu - lu Muntenegru dichjara guerra à la Ghjermania.
  • 9 agostu - La Francia dichjara guerra à l'Austria-Ungheria.
  • 12 agostu - La Francia dichjara guerra à l'Austria.
  • 13 agostu - La Gran Bretagna dichjara guerra à l'Austria.
  • 15 agostu - 17 agostu - li russi attaccanu in Galizia è in la Prussia urientale
  • 20 agostu - 28 agostu - li tedeschi occupanu la Belgica - lu Ghjappone dichjara guerra à la Ghjermania è à l'Austria - L'Austria dichjara guerra à la Belgica.
  • 27 agostu - 30 agostu - Battaglia di Tannenberg: li tedeschi scunfighjenu li russi.
  • Settembre 1914 - un pattu di unità viene firmatu da Francia, Gran Bretagna è Russia.
  • 6 settembre - 12 settembre - Battaglia di la Marna - L'uffensiva tedesca in Francia hè bloccata - In Galizia l´austriaci sò scunfitti da li russi.
  • 9 ottobre - Assediu di Anversa - Anversa, lu Belgica cede à le truppe tedesche.
  • 31 ottobre - La Turchia entra in guerra cù l´imperi centrali: si aprirunu di li novi frunti di combattimentu, quellu russu-turcu in Armenia è quellu anglu-turcu in Mesuputamia è in Eghjttu.
  • 1 novembre|1º novembre - Una squadra di incrociatori tedeschi inflighjè una bruciante scunfitta à la Royal Navy affondandu due incrociatori corazzati à largu di le coste cilene (Battaglia di Coronel).
  • 4 novembre - La Russia è la Serbia dichjaranu guerra à l'Imperu Ottomanu.
  • 5 novembre - La Francia è lu Regnu Unitu dichjaranu guerra à l'Imperu Ottomanu.
  • 8 dicembre - à largu di le isole Falkland una squadra di incrociatori da battaglia britannichi annienta la divisione di l'ammiragliu Maximilian von Spee, vendicandu lu disastru di Coronel (battaglia di le Falkland).
  • 25 dicembre - Truppe taliane sbarcanu à Valona, in Albania, à scopu cautelativu.

1915[mudificà | edità a fonte]

  • 6 ghjennaiu - 8 ghjennaiu - li voluntari garibaldini taliani sustenenu aspri combattimenti in le Argonne.
  • 7 ghjennaiu - Negoziati italu-austriaci. L'Italia vole ottene di li cumpensi territoriali chì cuntrobilancinu l'eventuale stensione di lu territoriu austriacu.
  • 23 ghjennaiu - Inizia un'uffensiva austriaca nant'à li Carpazi.
  • 1 febbraio|1° febbraiu - li tedeschi distrughjenu nant'à li laghi Masuri la 10° armata.
  • 15 febbraiu - uffensiva francese in la Champagne.
  • 19 febbraiu - Inizia la campagna di li Dardanelli, tentativu anglu-francese di cunquistà lu strettu è la cità di Istanbul.
  • 22 marzu - cuntruffensiva russa nant'à li Munti Carpazi.
  • 16 aprile - L'Austria respinghje le proposte taliane. L'Italia aveva chjestu cumpensi territoriali quale moneta di scambiu per la so´ neutralità.
  • 26 aprile - L'Italia aderisce segretamente à lu Pattu di Londra cù l'Intesa.
  • 3 maghjiu - L'Italia denuncia la Triplice Alleanza. cuntruffensiva austru-ungarica in Galizia cù gravi scunfitte per li russi.
  • 5 maghjiu - D'Annunziu pronuncia à Quartu un discorsu interventista.
  • 20 maghjiu - lu guvernu talianu ottiene li pieni puteri in casu di guerra.
  • 24 maghjiu - l'Italia entra in guerra cuntru l'Austria-Ungheria. Li suldati taliani superanu dovunque li vecchi cunfini è attaccanu le posizioni nemiche.
  • 25 maghjiu - 28 maghjiu - Occupazione di lu Monte Altissimu, di Ala, Cortina d'Ampezzu, Gradu è Aquileja.
  • 3 ghjugnu - San Marinu dichjara guerra à l'Austria.
  • 8 ghjugnu - Monfalcone è Gradisca sò taliane.
  • 12 ghjugnu - li suldati taliani occupanu la cunca di Plezzu è riescunu à passà l'Isonzu à Plava, dove custituiscunu una piccula è tormentata testa di ponte.
  • 16 ghjugnu - cù ardita azione l´alpini cunquistanu lu Monte Neru.
  • 23 ghjugnu - 7 lugliu - Prima battaglia di l'Isonzu. Sanguinosi scuntri à Plava, nant'à lu monte Podgora, à Oslavia è nant'à lu Carsu Gorizianu.
  • Primi di lugliu - Grande uffensiva austru-tedesca in pulonia. nant'à lu fronte francese aspre battaglie in la zona di l'Artois.
  • 18 lugliu - 4 agostu - Secunda battaglia di l'Isonzu. Durissimi scuntri nant'à lu monte S. Michele nant'à lu Carsu. Lotta terribile à S. Maria è S. Lucia di Tolminu, è fra lu Podgora è Oslavia.
  • 20 lugliu - Combattimentu nant'à le Tofane davanti à Cortina d'Ampezzu. More lu ghjenerale Cantone.
  • 21 agostu - l'Italia dichjara guerra à l'Imperu è la Turchia.
  • settembre-uttobre - uffensiva anglu-francese nell'Artois è in la Champagne. uffensiva austru-tedesca cuntru la Russia.
  • 5 ottobre - La Bulgaria dichjara guerra à la Serbia.
  • 19 ottobre - L'Italia dichjara guerra à la Bulgaria.
  • 18 ottobre - 4 novembre - Terza battaglia di l'Isonzu á lu scopu di portà un aiutu indirettu à li serbi chì stannu per esse travolti da tedeschi, austriaci è bulgari.
  • 10 novembre - 2 dicembre - Quarta battaglia di l'Isonzu. nant'à lu Monte S. Michele si copre di gloria la Brigata Sassari è nant'à lu Calvariu (Podgora) la Brigata Casale.
  • 16 dicembre - l´taliani sbarcanu à Valona per pruteghjè l'esercitu serbu in ritirata è ne predispunenu lu salvataghjiu.

1916[mudificà | edità a fonte]

  • ghjennaiu - Salvataghjiu di l'esercitu serbu da parte di la Marina taliana.
  • 21 febbraiu - Cumincia l'uffensiva tedesca cuntru Verdun, in Francia.
  • 9 marzu - la Ghjermania dichjara guerra à lu Portogallu.
  • 11 marzu - 19 marzu - l'Austria-Ungheria dichjara guerra à lu Portogallu. Quinta battaglia di l'Isonzu, nant'à richjesta di li francesi chì cercanu, indirettamente, di allentà la morsa chì li stringhje à Verdun.
  • 12 aprile - Gl'taliani attaccanu nant'à l'Adamellu. Si combatte à olte 3000 metri d'altitudine.
  • 18 aprile - Viene fatta saltà cù una mina è cunquistata la cima di lu Col di Lana.
  • 15 maghjiu - 31 maghjiu - l´austriaci lancianu nant'á l'altipiani la "Strafexpedition" (spedizione punitiva) cuntru l'Italia á lu scopu di raghjiunghje la pianura veneta è piglie à le spalle le armate schjerate in Carnia è nant'à l'Isonzu. dopu à sanguinosi combattimenti l'attaccu fallisce.
  • 31 maghjiu-2 ghjugnu scontru navale fra la Grand Fleet è la Hochseeflotte in lu mà di lu Nord; passa à la storia cume battaglia di lu Jutland, ò di lu Skaghjerrak per li tedeschi. Quella chì viene ricordata cume la più grande battaglia navale di tutti li tempi, fu tatticamente una vittoria tedesca, datu chì le perdite inflitte à li britannichi funu superiori è piuttostu brucianti (come l'affondamentu di li tre incrociatori da battaglia Indefatigable, Invincible è Queen Mary, à fronte di la perdita di l'incrociatore da battaglia Lutzow per li tedeschi). Tuttavia l'effettu strateghjcu di lu scontru fu di assolutu vantaghjiu britannicu, perché la flotta tedesca ùn si arrischiò più in mà apertu per cercà unu scontru direttu. La guerra nant'à lu mà veniva affidata quasi cumpletamente à li sommerghjbili.
  • 4 ghjugnu - 15 agostu - uffensiva russa in Bucovina cuntru l´austriaci chì devonu indietreghjià cù parechje perdite.
  • 29 ghjugnu - l´austriaci lancianu gas asfissianti in la zona di lu monte S. Michele.
  • 1º lugliu - In Francia l´alleati attaccanu in forze nant'à la Somme.
  • 12 lugliu - Venenu impiccati Cesà Battisti è Fabiu Filzi, catturati pochi ghjorni prima durante un'azione nant'à lu monte Cornu.
  • 6 agostu - 17 agostu - Sesta battaglia di l'Isonzu. Gorizia hè cunquistata da l´taliani lu 9 agostu, dopu à chì eranu state finalmente prese le terribili alture di lu Sabotinu, di Oslavia è di lu Podgora. Lu primu ghjornu di la battaglia cade Enricu Toti.
  • 10 agostu - Viene impiccatu à pula Nazariu Sauru, irridente istrianu, catturatu lu 30 lugliu. Era statu imbarcatu nant'à lu sommerghjbile Pullinu.
  • 27 agostu - La Romania dichjara guerra à l'Austria-Ungheria.
  • 28 agostu - L'Italia dichjara guerra à la Ghjermania è la Ghjermania dichjara guerra à la Romania.
  • 30 agostu - l'Imperu Ottomanu dichjara guerra à la Romania.
  • 1 settembre|1º settembre - la Bulgaria dichjara guerra à la Romania.
  • 5 settembre - cunquistatu in val di Fiemme lu monte Cauriol.
  • 14 settembre - 17 settembre - Settima battaglia di l'Isonzu, prima di le tre "spallate" autunnali, cù scà si risultati pure à causa di lu maltempu.
  • 10 ottobre - 12 ottobre - uttava battaglia di l'Isonzu. cunquista di lu Sober nant'à lu Carsu.
  • 1 novembre|1° novembre - 2 novembre - Nona battaglia di l'Isonzu. nant'à lu Carsu li fanti cunquistanu Cima Grande, lu monte Pecinka è lu Dossu Faiti.
  • 21 novembre - à 86 anni more l'Imperatore d'Austria è re d'Ungheria Francescu ghjuseppe. l´succede Cà lu d'Asburgu.
  • dicembre - Tedeschi è Austriaci lancianu un'uffensiva di pace.
Prighjoneri taliani di la dodicesima battaglia di l'Isonzu

1917[mudificà | edità a fonte]

  • 3 febbraiu - l´Stati Uniti romponu le relazioni cù la Ghjermania à seguitu di l'intensificà si di la guerra sottumarina.
  • 24 febbraiu - à l'ambasciatore di li Stati Uniti in lu Regnu Unitu, Walter H. Paghje, viene cunsegnatu lu telegramma Zimmermann, in lu quale l'Imperu Ghjermanicu offre la restituzione di lu Sudovest Americanu à lu Messicu.
  • 12 marzu - In Russia scoppia la "Rivoluzione di Febbraiu". Lu zar Nicula II hè costrettu á abdicare. Viene pruclamata la Repubblica.
  • 2 aprile - l´Stati Uniti d'America dichjaranu guerra à la Ghjermania.
  • 6 aprile - l´Stati Uniti d'America entranu in guerra.
  • 7 aprile - Panamá è Cuba dichjaranu guerra à la Ghjermania.
  • 16 aprile - L'uffensiva Nivelle in Francia si risolve in un grossu insuccessu.
  • 12 maghjiu - 28 maghjiu - Decima battaglia di l'Isonzu. Le fanterie taliane cunquistanu lu monte Kuk, lu Vodice è le pendichi di lu monte Santu. Aspri combattimenti in lu Carsu meridionale.
  • 7 ghjugnu - Incumincia una grande è longa uffensiva inglese in le Fiandre, ma senza risultati decisivi.
  • 10 ghjugnu - 29 ghjugnu - Battaglia di l'Ortigara. Venti battaglioni di Alpini, un reghjimentu di bersaglieri è la brigata di fanteria Reghjna si immolanu nant'à la vetta di lu monte chì avevanu cunquistatu è chì ùn possonu mantenere. Li primi repà ti americani sbarcanu in Francia.
  • 27 ghjugnu - entra in lu cunflittu la Grecia è dichjara guerra à Austria-Ungheria, Bulgaria, Ghjermania è Imperu Ottomanu.
  • 22 lugliu - lu Siam dichjara guerra á Austria-Ungheria è Ghjermania.
  • 4 agostu - la Liberia dichjara guerra à la Ghjermania.
  • 14 agostu - la Cina dichjara guerra á Austria-Ungheria è Ghjermania.
  • 17 agostu - Undicesima battaglia di l'Isonzu è vittoria taliana nant'à l'altipianu di la Bainsizza.
  • 26 agostu - lu Brasile dichjara guerra à la Ghjermania. La Grecia entra in guerra è si schjera cù l'Intesa.
  • 17 settembre - Mancata sorpresa di Carzanu (Trentinu).
  • 24 ottobre - Tedeschi è austru-ungarichi ingaghjianu la dodicesima battaglia di l'Isonzu è riescunu à sfondà á lu sboccu di la valle di l'Isonzu, fra Tolminu è Caporettu.
  • 7 novembre - li bulscevichi si impadroniscunu di lu pute in Russia, dandu vita à la "Rivoluzione d'ottobre".
  • 8 novembre - lu ghjenerale Cadorna viene esoneratu da lu comandu di l'esercitu. Lu sustituisce lu ghjenerale Diaz.
  • 7 dicembre - l´Stati Uniti dichjaranu guerra à l'Austria-Ungheria;
  • 10 dicembre - Panamá dichjara guerra à l'Austria-Ungheria;
  • 16 dicembre - Cuba dichjara guerra à l'Austria-Ungheria.

1918[mudificà | edità a fonte]

  • 8 ghjennaiu - lu Presidente di li Stati Uniti Wilson espune li soi "14 punti" per la pace.
  • 3 marzu - la Russia esce da la guerra cù lu Trattatu di Brest-Litovsk.
  • 21 marzu - 6 aprile - Grande uffensiva tedesca in francia è vicinu á Arras.
  • 9 aprile - 29 aprile - Altra uffensiva tedesca in le Fiandre.
  • 23 aprile - lu Guatemala dichjara guerra à la Ghjermania.
  • 8 maghjiu - lu Nicaragua dichjara guerra à la Ghjermania è à l'Austria-Ungheria.
  • 23 maghjiu - lu Costarica dichjara guerra à la Ghjermania.
  • 27 maghjiu - 13 ghjugnu - li tedeschi superanu l'Aisme è avanzanu versu la Marna.
  • 10 ghjugnu - in le acque di Premuda lu MAS di Rizzu affonda la corazzata S. Stefanu.
  • 15 ghjugnu - 23 ghjugnu - Battaglia di lu solstiziu. Fallimentu di l'uffensiva austriaca à lu mare. l´austru-ungarichi riescunu à superà lu Piave. Li suldati taliani resistonu in pianura. Lu 23 l´avversari si ritiranu.
  • 12 lugliu - Haiti dichjara guerra à la Ghjermania.
  • 19 lugliu - Honduras dichjara guerra à la Ghjermania.
  • 19 lugliu - 3 agostu - cuntruffensiva anglu-francese tra l'Aisme è la Marna.
  • 9 agostu - Volu di D'Annunziu nant'à Vienna.
  • 8 agostu - 12 agostu - Attacchi alleati in vari settori di lu fronte francese.
  • 24 settembre Vittorie alleate in Macedonia. La Bulgaria chjede l'armistiziu chì viene firmatu lu 29 settembre.
  • 24 ottobre - 3 novembre - l´taliani scattanu à l'uffensiva nant'à lu Grappa è nant'à lu Piave. Le truppe taliane occupanu Vittoriu Venetu. certi corpi d'armata taliani sbarcanu à Trieste. Lu fronte austriacu crolla dovunque. L'austria-Ungheria chjede l'armistiziu.
  • 4 novembre - fine di le ostilità tra l'Italia è l'austria-Ungheria: bullettinu di la Vittoria.
  • 11 novembre - Armistiziu tra l´Alleati è la Ghjermania, le cui armate si ritiranu dovunque. La Grande Guerra hè finita.

Caratteristiche distintive di la guerra[mudificà | edità a fonte]

La prima guerra mundiale hè cunsiderata cume la prima guerra muderna nant'à larga scala. In realità si presentava cume una sorta di ibridu tra una tecnolughja militare avanzata è una duttrina strateghjca di stampu postnapuleonicu. Tra le innovazioni chì avarianu cambiatu lu voltu di la guerra ci fu l'usu stensivu di la mitragliatrice à scopi prevalentemente difensivi. Un solu nidu di mitragliatrice, purché ben provvista di munizioni, puteva tene in scaccu un'intera brigata, rendendu spessu vani li tentativi di attaccu direttu. cunseguenza immediata di tale innovazione fu l'edificazione, in particular manera nant'à lu fronte uccidentale, di impunenti linee difensive, una catena di trincee chì andavanu da lu Mà di lu Nord à la Svizzera.

Le duttrine di guerra tardarunu in l'adeguà si à la nova situazione, affidate cume eranu à teorichi di l'arte militare formatisi à la scola di Carl Von Clausewitz, barone prussianu di iniziu ottocentu. Principale fondamentu di tali dottrine era la guerra d'attaccu, unica espressione di l' «elan vitale», lu spiritu vitale che, in le parole di Ferdinand Foch, avaria assicuratu la vittoria finale. Milioni di omini funu irraziunalmente spinti á esporsi ine mi à lu focu di la mitragliatrice, in lu vanu tentativu di cunquistare, cù la sola forza di lu numeru, le posizioni nemiche è di dimostrà la superiorità di lu propriu spiritu. L'artiglieria, chì aveva cunosciutu unu sviluppu tecnicu vertighjnosu da l'iniziu di lu seculu, fu usata in chjave prevalentemente uffensiva, cume metodu, spessu inefficace, di scumbinà le linee nemiche prima di un attaccu. L'impattu psiculughjcu determinatu da l'usu stensivu di l'artiglieria pesante nant'à li suldati intrappulati in le trincee fu devastante, risultandu spessu in forme gravi è peculiari di nevrosi.

La prima guerra mundiale vide pure l'usu di le armi chimiche è di li bombardamenti aerei, chì eranu stati entrambi messi fori leghjè da la Convenzione di l'Aia di lu 1907. l´effetti di le armi chimiche si rivelarunu duraturi, sia nant'à li corpi di le vittime (molte di le quali, supravvissute à la guerra, ne soffrirunu per lu restu di la vita) chì nant'à le menti di li comandanti di la ghjenerazione successiva (secunda guerra mundiale) che, avendone vistu l´effetti in la Grande Guerra, eranu riluttanti á utilizzarli, temendu chì lu nemicu avaria reaghjtu dispunendu magari di armamenti migliori.

L'evidente squilibriu tra una tecnolughja avanzatissima è una tattica arcaica avaria determinatu l'immane massacru di la prima guerra mundiale è le sue cunseguenze nant'à la cultura è la storia europea. Nasceva la guerra di posizione è di massa, in cui lu veru obiettivu ùn era più la cunquista di lu territoriu nemicu è di li soi centri pulitici, ma l'esaurimentu di le sue risorse.

La trincea rimane, in la letteratura storica è non, lu simbulu negativu di la prima guerra mundiale. Per quattru anni milioni di omini funu costretti à convive sottu terra, esposti á li aghjenti atmosferichi è à li bombardamenti, in cundizioni ighijeniche disastrose. La guerra veniva privata di ogni forma di idealismu, per diventà un'officina, in cui l'efficienza di lu massacru supravanzava ogni cunsiderazione umanitaria. Parziale eccezione fu quella di li piloti di aereu, visti cume li muderni «cavalieri», per li quali la guerra ùn significava abbrutimentu ma quasi un duellu di stampu medievale, unicu casu in cui l'eroismu propagandatu da le autorità militari trovava una fittizia applicazione.

Le cundizioni di la vita di trincea ebberu cunseguenze enormi sullu sviluppu di lu cunflittu. La diserzione è l'automutilazione eranu à l'ordine di lu ghjornu, tantu da richjede l'interventu estesu è violentissimu di le autorità. à lu cuntempu nell'infernu di la trincea si sviluppavanu fenumeni novi chì avarianu determinatu la storia culturale successiva. Un intensu spiritu di cameratismu tra li suldati semplichi avaria favoritu l'idealizzazione è ideologhjzzazione di la guerra, elementu fondamentale per lu successivu imporsi di le ideologhije totalitarie. à lu cuntempu la cunsapevolezza di li sacrifichi à cui si era sottuposti alimentavanu, suprattuttu in le classi populari, la speranza di una maghjiore partecipazione à la costruzione di l'Europa postbellica.

La guerra tecnolughjca richjedeva la mobilitazione in scala mai vista di omini è materiali è determinò una vera rivoluzione in le prerogative di lu Statu è un notevole ampliamentu di li soi puteri in tutte le nazioni coinvolte. La guerra vide pure lu nasce di lu cosiddettu "fronte internu", quellu di l'upinione pubblica da ammansisce è mobilità ideolughjcamente in favore di la vittoria finale. In tutti l´stati partecipanti ebbe un rolu crescente la propaganda, volta à raccoglie fondi, cunsensi, voluntari. Tutti l´stati, cunsapevoli di l'immane sforzu richjestu à li cittadini è interessati principalmente à la vittoria in lu cunflittu, si spinseru in promesse di allargamentu di la democrazia à guerra finita, chì ùn puterunu esse di lu tuttu disilluse à lu termine di le ostilità.

Altru puntu chì caraterizzò questu bagnu di sangue fu lu gran numeru di ghjovani chì vi parteciparonu, tra li quali, in Italia, li "ragazzi di lu '99", richjamati à le armi à soli 17 anni. Tra la ghjente si era inizialmente diffusa un'idea positiva di la Guerra, ben prestu abbandonata.

Perdite[mudificà | edità a fonte]

Molte di le più grandi battaglie di la storia avvenneru in lu corsu di questa guerra. Vedi battaglia di Ypres, battaglia di lu crinale di Vimy, battaglia di la Marna, battaglia di Cambrai, battaglia di la Somme, battaglia di Verdun, battaglia di Gallipuli, le 11 battaglie di l'Isonzu è quella di Caporettu.

Di seguitu un elencu di le forze mobilitate, di li caduti, feriti, dispersi, prighjonieri, suddivisi per nazione.

Nazione Mobilitati Morti Feriti Dispe si ò prighjonieri
Imperi Centrali
Imperu austru-ungaricu 7.800.000 1.200.000 3.620.000 2.220.000
Imperu Ghjermanicu 11.000.000 1.773.700 4.216.058 1.152.800
Imperu Ottomanu 2.850.000 325.000 400.000 250.000
Bulgaria 1.200.000 87.500 152.390 27.029
Intesa
Belgica 267.000 13.716 44.686 34.659
Imperu britannicu* 8.904.467 908.371 2.090.312 191.652
Francia** 8.410.000 1.357.800 4.266.000 537.000
Grecia 230.000 5.000 21.000 1.000
Italia 5.615.000 650.000 947.000 600.000
ghjappune 800.000 300 907 3
Muntenegru 50.000 3.000 10.000 7.000
Portogallu 100.000 7.222 13.751 12.318
Romania 750.000 335.706 120.000 80.000
Imperu russu (finu à lu 1917) 12.000.000 1.700.000 4.950.000 2.500.000
Serbia 707.343 45.000 133.148 152.958
Stati Uniti 4.355.000 126.000 234.300 4.500
Sacrariu militare di Redipuglia

I dati di li morti cumprendonu li deceduti per tutte le cause, li dati di li dispe si cumprendonu dispe si è prighjoneri di guerra
* dati ufficiali; li caduti di le nazioni facenti parte di l'Imperu britannicu sò cusì suddivisi:

** dati ufficiali; le truppe coloniali francesi cuntarunu inoltre 114.000 caduti

Vittime civili[mudificà | edità a fonte]


Le forze in campu in lu 1914[mudificà | edità a fonte]

La situazione militare di certi di li principali eserciti chì stavanu per entrà in guerra era la seguente:

Esercitu imperiale tedescu[mudificà | edità a fonte]

Ogni tedescu in gradu di maneghjià un'arma era sottupostu à lu serviziu militare da l'età di 17 anni finu à li 45. Lu serviziu effettivu iniziava à 20 anni è durava due ò tre anni secundu l'arma dopu à di chì proseguiva in la riserva per quattru ò cinque anni, poi finu à 39 anni in la landwehr. dopu à li 39 si passava à la landsturm (adibita quest'ultima à li servizi territoriali è di occupazione) finu à 45 anni. l´effettivi di l'esercitu imperiale à la vighjlia di l'entrata in guerra eranu di:

    • 870.000 omini è 157.816 cavalli,in servizio,
    • 1.180.000 in la riserva,
    • 1.970.000 omini in la landwehr,
    • 875.000 omini in la landsturm.

questi eranu ò sarianu stati inquadrati da li à pocu (fatta eccezione per la cavalleria li cui reghjimenti è squadroni cume in quasi tutti l´eserciti seri di l'epoca eranu à urganicu di guerra fin da lu tempu di pace)in:

    • 217 reghjimenti di fanteria
    • 18 battaglioni di cacciatori
    • 1 reghjimentu prussianu di la fighjia di lu kaiser lu qui comandante era lu stessu imperatore Guglielmu II
    • 6 reghjimenti prussiani di corazzieri,
    • 1 reghjimentu sassone di carabineri ciclisti
    • 26 reghjimenti di ulani
    • 28 di dragoni
    • 21 di ussari
    • 13 reghjimenti prussiani di cacciatori à cavallo
    • 8 reghjimenti bavaresi di cavalleghjeri
    • 100 reghjimenti di artiglieria da campagna
    • 24 reghjimenti di artiglieria à piedi
    • 35 battaglioni di pionieri
    • 25 battaglioni di lu treno
    • unità di cumunicazione(nell'agostu 1914 lu comandante di una cumpagnia di fanteria ò di batteria di artiglieria aveva à disposizione lu telefonu per cumunicà cù li comandi equivalenti è superiori)che cumprendevano:
      • ferrovieri,telegrafisti,telefonisti,aerostieri,aviatori,automobilisti ecc.
      • truppe indighjene.

la strateghja Ghjermanica hè basata nant'à l'uffensiva,Lu muvimentu é un'appoggu intensivu di la fanteria cù le mitragliatrichi (6 armi per cumpagnia di fanteria). alla stessa epoca in Italia (un comandu di battaglione di fanteria permanente ne aveva in forza 2).

Armée francese[mudificà | edità a fonte]

L'esercitu di la Repubblica francese mobilitatu á urganicu di guerra cumprendeva.

    • 800.000 omini in lu rolu permanente.
    • 2.900.000 di la riserva territoriale.

questi èranu ripartiti in :

    • 220 reghjimenti di fanteria
    • 30 reghjimenti di cavalleria
    • 80 reghjimenti di artiglieria
    • 27 squadriglie di aviatori

l'artiglieria da campagna francese era armata cù quantu di megliu esisteva à l'epoca (si trattava di una bocca da focu da 75mm calibru cumune cume In l'altri eserciti ma lu 75 francese puteva sparà 1 colpu ogni 4 secundi). Se li tedeschi eranu forti in lu volume di focu leghjèru grazie à la diffusione di la mitragliatice à livellu cumpagnia è veloci in le cumunicazioni li francesi eranu superiori in lu volume di focu di la so artiglieria da campagna. Inspiegabilmente l'armèe entru in lu cunflittu cù li soi suldati è ufficiali almenu per quantu riguarda la fanteria l´zuavi è la cavalleria cù di le uniformi ferme à le guerre napuleoniche da lu tagliu è li colori ùn troppu dissimili di li suldati di Napuleone Bonaparte difatti l'uniforme di lu personale di le armi supra citate cumprendeva: (verause)ghjaccha ad'un pettu cù una fila di bottoni metallichi dorati esterni ùn dissimulati à collettu dirittu è chiusu righjdu di colore blu scuru abbinata à di li calzoni longhi per quantu riguarda la fanteria di linea,larghi è longhi per l´zuavi, corti larghi à le cosce è stretti è aderenti da lu ghjnocchiu in ghju finu à fine pulpacciu per la cavalleria (roughje) rossi chiusi in fondu da di li scarponcini à gambalettu longu allacciati di coiu annerito(ad'eccezione di la cavalleria chì aveva scarponcini bassi è gambali ), l'uniforme cumprendeva inoltre uno(shaku)(unicamente per la fanteria di linea è l´ufficiali di li zuavi)berrettu di forma circolà troncu conica menu altu di quellu in'usu in lu secundu imperu di Napuleone III pure questu cù la calotta per metà rossa cume li calzoni in la parte superiore è blu in quella inferiore. Ultimu particulà chì caratterizzava la fanteria di linea di l'armèe cunsisteva in lu fattu chì li suldati è li graduati di la fanteria di linea cù l'uniforme di marcia dovevanu indossà sempre (sia d'invernu chì in estate) lu capputtu à doppiu pettu blu scuru, durante la marcia l´angoli interni inferiori di le falde anteriori eranu fermati nant'à lu dietru cù due bottoni. Lu difettu di ùn ave un'uniforme adeguata à la guerra muderna è da li colori vivaci (culotte) calzoni roughje provocherà sensibili perdite in le prime fasi di lu cunflittu.

Esercitu imperiale russu[mudificà | edità a fonte]

Lu zar Nicula II é li soi ghjenerali putevanu cuntà cù la mobilitazione à lu momentu nant'à 8.000.000 di omini, una forza cunsiderevole à prima vista è apparentemente vistu chì scarsamente equipaghjiata in armi è rifornimenti, luntana da li livelli di li maggori eserciti europei. I reghjimenti di fanteria eranu 260 quelli di cavalleria 60. Forse putrà colpisce lu numeru esiguu di li reghjimenti in rapportu à la inghjente forza mobilitata citata supra, ma la maghjiorparte di l'esercitu imperiale era formatu da battaglioni di lavoratori. Esighjenza dovuta à lu fattu chì le vie di cumunicazione versu lu cunfine ovestu di l'imperu eranu scarsissime è spessu in cattivu statu dunque per aumentà l'afflussu di li rifornimenti è di le truppe saria statu necessariu aprisce nove strade fra le foreste di tundra chì caratterizzavanu è caratterizzanu oghji stessu li territori chì allora eranu li territori di cunfine di l'imperu di li Romanoff, oltre à questu lu mudestu numeru di le unità combattenti era dovuta pure à la scarsità di armi è equipaghjiamenti à disposizione. Lu suldatu russu era un cuntadinu abituatu à la fatica è à li disaghj di la vita in campagna è in muntagna. Abituatu á esse sottumessu è inoltre in la gran parte di li casi analfabeta, qualità nant'à cui l´ufficiali putevanu cuntà suprattuttu ùn portatu à lamentà si facilmente. L'ufficiali ùn avanzavanu di gradu per bravura ò meriti di serviziu.

Esercitu inglese[mudificà | edità a fonte]

All'iniziu di lu XX seculu,la Gran Bretagna hè lu primu imperu coloniale di lu mondo,la populazione metrupulitana cunta 46 milioni di abitanti, ma quella di lu so' imperu passa li 376 milioni. Lu so' esercitu hè cumpostu da voluntari, ripartitu tra esercitu di campagna, destinatu à servisce fori da lu territoriu metrupulitanu è esercitu territoriale lu cui cumpitu hè la difesa di lu territoriu metrupulitanu. L'esercitu di campagna hè cumpostu da voluntari in serviziu permanente, l'esercitu territoriale hè urganizzatu cume una milizia. Prima di la guerra,l'esercitu di campagna cumprende solamente:

    • 4 reghjimenti di fanteria di la fighjia
    • 2 brigate di fucilieri
    • 67 reghjimenti di fanteria di linea
    • 3 reghjimenti di cavalleria di la fighjia
    • 7 reghjimenti di dragoni
    • 6 reghjimenti di lancieri
    • 12 reghjimenti di ussari
    • 23 reghjimenti di artiglieria da campagna
    • 8 reghjimenti di artiglieria à cavallo
    • 99 cumpagnie trenu d'artiglieria
    • 86 cumpagnie di lu ghjenio
    • 1 sezione militare areonautica cumprendente areoplani,palloni è dirighjbili
    • 87 cumpagnie di lu treno

in iss'agostu 1914 più di la metà di li battaglioni di fanteria di li reghjimenti di l'esercitu di campagna hè in serviziu in le colonie vistu chì di li 3 battaglioni di cui in media hè cumpostu un reghjimentu unu solu à turnu hè sempre presente in patria in riposu.

Armamenti[mudificà | edità a fonte]

Armi austriache[mudificà | edità a fonte]

Armi britanniche[mudificà | edità a fonte]

Armi tedesche[mudificà | edità a fonte]

Armi statunitensi[mudificà | edità a fonte]

Armi francesi[mudificà | edità a fonte]

cannone da 75m.97

Armi russe[mudificà | edità a fonte]

Armi taliane[mudificà | edità a fonte]

cunseguenze[mudificà | edità a fonte]

A causa di la lungura di la voce si veda cunseguenze di la prima guerra mundiale per l´eventi è le ripercussioni chì seguirunu l'armistizio:

cuntenuti di cunseguenze di la prima guerra mundiale


Note[mudificà | edità a fonte]

< references/>

Bibliografia[mudificà | edità a fonte]

  • Mandel Robertu, Eroi Milanesi di la Grande Guerra, La Lanterna Editrice, Milanu, 1932.
  • Pieru Melograni, Storia pulitica di la grande guerra, Laterza: Bari 1969.
  • G.Lehner, Ecunomia, pulitica è Società in la prima guerra mundiale (Messina-Firenze,1973).
  • Mariu Silvestri, Isonzu 1917, ISBN 88-17-12719-1.
  • Mariu Silvestri, Caporettu. Una battaglia è un enigma, ISBN 88-17-10711-5.
  • L'eserciti di lu XX seculu, Curciu 1980.
  • Arrigu Petacco,Le grandi battaglie di lu XX seculu, Curciu 1982.
  • Eric J. Leed, Terra di nessuno, bulogna: lu Mulinu, 1985, ISBN 88-15-06326-9.
  • John Reed, La guerra nell'Europa urientale 1915, Pantarei, Milanu 1997.
  • Martin ghjlbert, La grande storia di la prima guerra mundiale, Milano: Mondadori, 2000, ISBN 88-04-48470-5.
  • Antoniu ghjbelli, L'officina di la guerra, Torino: bullati Boringhieri, 2003, ISBN 883911039.
  • Emiliu Lussu, Un annu nant'à l'altipiano, Einaudi, 2005, ISBN 978-88-06-17314-2.
  • ghjanPaolu Ferraioli, pulitica è diplomazia in Italia tra XIX è XX seculu. Vita di Antoninu di Santu ghjulianu (1852-1914), Soveria Mannelli: Rubbettinu, 2007.
  • Michele Rallu, L'interventu talianu in la prima guerra mundiale è la Vittoria Mutilata, Settimu Sighjllu, 2007.

Voci correlate[mudificà | edità a fonte]

Altri proghjetti[mudificà | edità a fonte]

Cullegamenti esterni[mudificà | edità a fonte]

  1. Willmott, op. cit., pp. 10, 11
  2. Gilbert, op. cit., p. 3
  3. Stevenson, op. cit., pp. 39, 47.
  4. Horne, op. cit., p. 9.
  5. Hart, op. cit., pp. 17-18.
  6. Strachan, op. cit., p. 8.
  7. Hart, op. cit., p. 21.
  8. Hart, op. cit., p. 25.
  9. Hart, op. cit., p. 29.
  10. 10,0 10,1 Hart, op. cit., p. 35.
  11. Richard W. Mansbach, Kirsten L. Rafferty, Introduction to global politics, p. 109
  12. Hart, op. cit., pp. 35, 36.
  13. Hart, op. cit., pp. 38, 39.
  14. Hart, op. cit., p. 39.
  15. Hart, op. cit., p. 40.
  16. Hart, op. cit., p. 41.
  17. Gilbert, op. cit., p. 31.
  18. Gilbert, op. cit., p. 52.
  19. Tuchman, op. cit., p. 147
  20. Gilbert, op. cit., pp. 44-45.
  21. Hart, op. cit., p. 73.
  22. 22,0 22,1 Gilbert, op. cit., p. 46.
  23. Gilbert, op. cit., p. 55.
  24. Gilbert, op. cit., pp. 64, 65.
  25. Gilbert, op. cit., p. 53.
  26. Gilbert, op. cit., pp. 71, 73.
  27. Gilbert, op. cit., pp. 78-79, 81.
  28. 28,0 28,1 Gilbert, op. cit., p. 90
  29. Gilbert, op. cit., pp. 83, 89, 91.
  30. 30,0 30,1 Gilbert, op. cit., p. 93
  31. Willmott, op. cit., p. 58.
  32. Gilbert, op. cit., p. 97.
  33. Hart, op. cit., p. 105.
  34. Hart, op. cit., p. 108.
  35. Hart, op. cit., p. 109.
  36. Willmott, op. cit., p. 46.
  37. 37,0 37,1 Willmott, op. cit., p. 68.
  38. 38,0 38,1 38,2 38,3 Rosselli, op. cit., pp. 20-21
  39. (EN) Colin Denis, Japan in the Great War: Diplomacy & Internal Politics - Tsingtao Campaign, 3 nuvembri 2000. URL cunsultatu u 30 marzu 2014.
  40. 40,0 40,1 Willmott, op. cit., p. 74.
  41. Gilbert, op. cit., p. 136.
  42. Gilbert, op. cit., p. 137.
  43. Gilbert, op. cit., p. 179.
  44. Gilbert, op. cit., p. 180.
  45. Gilbert, op. cit., p. 181.
  46. 46,0 46,1 Willmott, op. cit., p. 85.
  47. (EN) Turkey in the First World War - Caucasus, 6 maghju 2009. URL cunsultatu u 30 marzu 2014.
  48. Gilbert, op. cit., p. 155.
  49. Willmott, op. cit., p. 55.
  50. Willmott, op. cit., pp. 78-79.
  51. le ostilità fra Russia é Imperu Ottomanu cuminciarunu lu 29 ottobre senza una formale dichjarazione di guerra, si veda Turkey enters the war
  52. David Fromkin A peace tu end all peace: the fall of the Ottoman Empisce and the creation of the mudern Middle East