Mari Egeiu

À prupositu di Wikipedia

Coordinates: 39°N 25°E / 39°N 25°E / 39; 25

Carta dittagliata
Carta storica di u mari Egeiu di Piri Reis

U mari Egeiu (o Mare Egeu) (in grecu: Αιγαίο Πέλαγος, Egeiu Pilagos, in turcu: Egi Dinizi) hè un mari di u mari Tarraniu situatu trà a parti miridiunali di a penisula balcanica è quidda uccidintali di l'Anatolia. À nordestu hè cunnessu incù u mari di Marmara è dinò incù u mari Neru à traversu u strettu di i Dardaneddi è u Busforu. L'isuli egei si trovani à u so internu, mentri hè dilimitatu à sudu da l'isuli di Creta è Rodi. L'Egeiu hè una di i novi rigioni giugrafichi di a Grecia. Hè suddivisu in dui rigioni amministrativi, l'Egeiu Sittintriunali è l'Egeiu Miridiunali chì à livanti cunfineghjani incù u statu turcu. L'Egeiu bagna ancu i costi uccidintali di a Turchia, suddivisi amministrativamenti in novi pruvinci chì custituiscini a rigioni egeia. A zona sittintriunali di u Mar' Egeiu à nordu di u 40º parallelu, hè ditta Mari di Tracia. U mari era tradiziunalamenti cunnisciutu cù u nomu di Arcipelagu (in grecu, Αρχιπέλαγος), nomu incù u quali dopu si inditavani l'isuli di u mari è in seguitu passò à indicà ogni gruppu d'isuli, datu chì u mari Egeiu hè notu par a grandi quantità d'isuli è arcipelaghi.

Etimulugia[mudificà | edità a fonte]

À tempi antichi funi pruposti parechji spiigazioni à u nomu Egeiu. Si dicia chì saristi statu numinatu cusì par a cità greca di Aigai (Egi), o par Egeiu, un rè, patri di Teseiu, chì pinsendu chì u figliolu fussi mortu si ghjittò in mari. I dei cumpassiunevuli detini à u mari u so nomu, o Aigaion, "mari di i capri", un antru nomu di Briareu, unu di l'antichi ecatonchiri, o, spicialamenti trà l'atinesi, par Egeiu, u babbu di Teseiu, chì si ghjittò in mari quandu viditi a navi di u figliu incù i veli neri, postu ch'è cridia chì l'eroi fussi mortu circhendu di purtà à tarmini a so missioni. In rialità Teseiu avia solu sminticatu di issà veli bianchi, chì avariani inveci simbulizatu a bona riescita di l'impresa. Una pussibuli etimulugia diriva da u grecu αἶγες - aiges = "onda" (Esichiu di Alissandria; usu mitaforicu di αἴξ (aix) "capra"), da u quali "mari ondosu", si cunsidareghja ancu αἰγιαλός (aigialos) "costa". In bulgaru (a Bulgaria hà cunfinatu più volti in passatu incù u mari Egeiu) u mari hè notu ancu com'è mari Biancu (Бяло море, Bjalu mori, in grafia antica Бѣло море), in cuntrappusizioni à u mari Neru (Черно море). Quist'usu diriva da u turcu Ak Deniz (mari Biancu) è Kara Deniz (mari Neru), chì a so volta rifletti l'anticu usu in turcu di l' epiteti biancu hè neru par indicà u sudu è u nordu.

Storia[mudificà | edità a fonte]

A linia di costa oghjinca ricodda circa à u 4000 a.C. Prima di tandu duranti u piccu di l'ultima era glaciali (circa 16000 a.C.) u liveddu di u mari era 130 metri più bassu, è ci erani larghi pianuri custieri à u postu di l'oghjincu mari Egeiu sittintriunali. Quandu ci si stalletini l'essari umani,l'isuli oghjinchi, inclusa Milu incù a so impurtanti pruduzioni d'ussidiana, erani prubabilamenti sempri cunnessi incù a terraferma. A forma generali di a linia custiera oghjinca apparischi circa in u 7000 a.C., mentri u liveddu di u mari post-era glaciali saristi cuntinuatu à ricuddà par altri 3000 anni. I civilisazioni succissivi di l'ità di u bronzu in Grecia è a so cunnissioni incù mari Egeiu ani datu urighjina à u tarmini generali di civilisazioni egeia. In i tempi antichi u mari fù u locu d'urighjina di dui antichi civilisazioni: a civilisazioni minoica a Creta è quidda micinea in u Pilupunnesu.

In seguitu surghjitini i cità statu (poleis) d'Atena è Sparta, trà i molti altri chì andavani à custituiscia l'aria d'influenza atinesa è a civilisazioni ellenica. Platonu discrivia i grechi chì viviani intornu à l'Egeiu "com'è ranochji intornu à unu stagnu". U mari Egeiu fù dopu invasu da i pirsiani è da i rumani, amministratu in seguitu da l'imperu bizantinu, da i viniziani, cunquistatu da i turchi silgiuchidi è da l'imperu uttumanu finu à a risurrizioni greca di u 1821 di a quali fù tiatru impurtanti. L'Egeiu fù u locu d'urighjina di a dimucrazia è ancu quiddu di a civilisazioni ellenica, è i so rotti funi i vii di cuntattu trà varii civiltà diffarenti di u Meditarraniu uriintali.

Situazioni ecunomica è pulitica[mudificà | edità a fonte]

Molti di l'isuli di u mari Egeiu ani porti è baii sicuri, è in u passatu a navigazioni à traversu u mari era più simplici ch'è viaghjà à traversu u tarrenu accidintatu di a terraferma greca è di l'Asia Minori. Annantu à l'altri isuli sò estratti u marmaru è u farru. L'isuli più grandi ani certi vaddi firtili è pianuri in genaru custieri. L'isuli di u mari Egeiu, 1 415 trà isuli è isulotti, appartenini in a guasi tutalità à a Grecia è solu dui isuli appartenini à a Turchia: Tinedu (in turcu: Buzcaada, in grecu: Τένεδος) è Imbru (in turcu: Gökçiada, in grecu: Ίμβρος).

Situazioni fisiugrafica[mudificà | edità a fonte]

U mari Egeiu copri un'aria di circa 214 000 km², è misura circa 610 km in longitudina è 300 km in latitudina. A prufundità massima hè 3 543 m à u largu di a costa uriintali di Creta. L'isuli egei si trovani in i so acqui, incù i siguenti isuli chì dilimiteghjani u mari à sudu (da punenti versu livanti): Cirigu, Cirigottu, Creta, Casu, Scarpantu è Rodi. L'isuli di u mari Egeiu poni essa divisi in setti gruppi:

  • Isuli di l'Egeiu sittintriunali
  • Eubea
  • Spuradi sittintriunali
  • Cicladi
  • Isuli di u golfu Argusarunicu
  • Spuradi miridiunali, chì cumprendini u Dudicanesu
  • Creta.

A parola arcipelagu era applicata in urighjina à u mari Egeiu è à i so isuli. Molti di l'isuli egei o di i cateni d'isuli sò in effetti estinsioni di i cateni muntosi di a terraferma. Una catena si stendi à traversu u mari finu à Chiu, un'antra si stendi à traversu l'isula di Eubea finu a Samu, è una terza si stendi à traversu u Pilupunnesu è Creta finu à Rodi, dividendu l'Egeiu da u Mari Tarraniu. L'insinaturi di l'Egeiu cumincendu da sudu è muvendu si in sensu urariu includini annantu à a Creta, u golfu di Mirabedda, a baia d'Almyros, a baia di Souda è u golfu di Canea, mentri versu a terraferma si trovani u mari di Myrtoön à punenti, u golfu Sarunicu à nordupunenti, u golfu di Pitali, da u quali si entri in u golfu miridiunali di Eubea, u golfu di Volos, da u quali si entri in u golfu sittintriunali di Eubea, u golfu di Saluniccu à nordestu, a penisula di Calcidica, chì includi i golfi di Cassandra è di u Monti Athos, à nordu u golfu di Orfani è a baia di Kavala; i ristanti insinaturi si trovani in Turchia: u golfu di Saros, u golfu di Edremit, u golfu di Dikili, u golfu di Çandarlı, u golfu di Smirni, u golfu di Kuşadası, u golfu di Gökova è u golfu di Güddük.

Situazioni idrugrafica è idruchimica[mudificà | edità a fonte]

L'acqui supirficiali di u mari Egeiu si movini in sensu antiurariu, incù l'acqui à salinità supiriori di u Mari Tarraniu chì si movini versu u nordu longu a costa uccidintali di a Turchia prima d'essa dispersi da u flussu d'acqua menu densu pruvinienti da u mari Neru. A densa acqua di u Mari Tarraniu scendi in prufundità sottu u flussu di u mari Neru à circa 23-30 m è scorri cusì à traversu u strettu di i Dardaneddi drentu u mari di Marmara à una vilucità di 5-15 cm/s. U flussu in isciuta da u mari Neru scorri versu punenti longu i costi sittintriunali di a Grecia. L'ucianugrafia fisica di u mari Egeiu hè cuntrullata soprattuttu da u clima rigiunali, da l'intruduzioni d'acqui freschi da i grandi fiuma chì scorrini in l'Auropa suduriintali è da i variazioni staghjunali in u currenti supirficiali pruvinenti da u mari Neru. L'analisi di u mari Egeiu duranti u 1991 è u 1992 ani rivilatu trè massi d'acqua distinti:

  • Acqui egei di supirficii - di 40 - 50 m di spissori, incù tampiraturi estivi di 21-26 °C è tampiraturi invirnali chì varieghjani da 10 °C à u nordu à i 16 °C di u sudu.
  • Acqui egei intirmedii - si stendini da i 40-50 m à i 200-300 m incù tampiraturi uscillanti trà i 11 °C è i 18 °C.
  • Acqui egei di prufundità - si stendini à u di sottu di i 20-300 m incù tampiraturi (13-14 °C) è salinità (39,1-39,2%) uniformi.

Da veda[mudificà | edità a fonte]