Lingua ghjudeiu-corsa

À prupositu di Wikipedia

Ghjudeiu-corsu (ararì)

Parlatu in: Francia (Corsica)
Filugenesi: Indoauropeanu





Statutu officiale
Nazioni: nisciuna
Rigulatu da: nisciuna rigulazioni officiali
Lingua - Alencu d'e lingue - Linguistica

Quista pagina pudaria cuntena carattari Unicode.

U Ghjudeiu-corsu o ararì (da a parulla ebraica "hararî" chì significheghja muntagnolu) hè u parlatu di l'ebrei di Corsica.

Storia d'u ghjudeiu-corsu[mudificà | edità a fonte]

L'ararì era parlatu ind'i rughjoni di Sartè è Portivechju à partesi di l'annu 800, pò si hè dispersu in tutta a Corsica, priservendu i so caratteristichi basati nantu à u corsu è l'ebreu. Hè statu influenzatu linguisticamente da u yiddish da u 1500, quandu altri ebrei sò vinuti da l'Italia d'u Nordu (Milanu, Turinu, Paduva, Genuva). Finu à metà Ottucentu era parlatu praticamente da tutta a pupulazione ebraica di Corsica, mentre oghji hè parlatu da una ristrettissima minurenza.[Referenza?]

Funetica[mudificà | edità a fonte]

  • U sonu [x] hè prisente è hè rapprisentatu da a lettera χ.
  • U sonu [yi] hè rapprisentatu da a lettera y.
  • U sonu [ħ] hè rapprisentatu da a lettera ħ.

Esempii in ararì è in i principali varianti corsi[mudificà | edità a fonte]

Ararì o Ghjudeiu-corsu

I passatempi[Referenza?]

Sò leivaleddu in Corsica è ci aghju laχloffu l'anni più yaffi di a me neurimma. Mi lischoru quandì no éramu ieleddi ch'elle ci mandàvanu à facci u bagnu da par noi e nostre imme. Tandu era pien'à χolla a marina, senza scogli nè còtule è si stava ciaie in iammu, fin'à chì no violi da u fretu andessimu à vultulacci ind'issa χolla bullente da u χemesce. Eppo' l'ultima capiciuttata par cacciacci a χolla appiccicata à l'orre è vultàvamu in bayita chì u χemesce era dighjà chjinatu, à a ciaia di l'aruχa. Quand'ellu c'era l'affelà à noi ieleddi ci mandàvanu à fà i ganci, cù l'ora, chì ci accurria par mette i bucconi à l'ami pà a laduga. Ne cuglìamu à brancate eppo' in bayita i punìamu ind'un sacchittu sarratu in mitbaχa. Una iadde chì no c'éramu arrizzati ch'era sempre affelà, quandì no semu laleχetti à lakaχatà u sacchittu era χalalu è i ganci giràvanu par tutte e χedere è ci hè vugliuta più d'una meza ciaia par accoglieli beyaχade.


Cismuntincu

I passatempi

Sò natu in Corsica è ci aghju passatu i più belli anni di a mo giuventù. Mi ricordu quand'eramu zitelli chì e nostre mamme ci mandavanu soli à fà u bagnu. Tandu a piaghja era piena di rena, senza scogli nè còtule è ci ne stàvamu in mare per ore fin'à quandu, viola per u fretu, ci n'andavamu à vultulacci in quella rena bullente da u sole. Po l'ultima capiciuttata per cacciacci a rena appiccicata à a pelle è vultàvamu in casa chì u sole era digià chjinatu, à l'ora di a cena. Quandu facìa bughju à noi zitelli ci mandàvanu à fà granchi, cù u lume, chì ci vulìa per innescà l'ami per a pesca. Ne cugliavamu à mandilate piene po in casa i puniamu n'un sacchettu chjosu in cucina. Una mane chì c'èramu arritti è chì facia sempre bughju, quandu simu andati à piglià u sacchettu, èra viotu è i granchi giràvanu per tutte e càmere è c'hè vulsuta più d'una mez'ora à ricoglieli tutti.


Pumuntincu, una variante di transizione : rughjone d'Evisa

I passatempi

Sò natu in Corsica è ci aghju passatu l'anni più belli di a me giuventù. M'arricordu quandì no éramu zitelli ch'elle ci mandàvanu à facci u bagnu da par noi e nostre mamme. Tandu era pien'à rena a marina, senza scogli nè còtule è si stava ore in mare, fin'à chì no violi da u fretu andessimu à vultulacci ind'issa rena bullente da u sole. Eppo' l'ultima capiciuttata par cacciacci a rena appiccicata à a pelle è vultàvamu in casa chì u sole era dighjà chjinatu, à l'ora di a cena. Quand'ellu c'era u bughju à noi zitelli ci mandàvanu à fà i ganci, cù u lume, chì ci accurria par mette i bucconi à l'ami pà a pesca. Ne cuglìamu à brancate eppo' in casa i punìamu ind'un sacchettu sarratu in cucina. Una mane chì no c'éramu arrizzati ch'era sempre bughju, quandì no semu andati à piglià u sacchettu era biotu è i ganci giràvanu par tutte e cammare è ci hè vugliuta più d'una mez'ora par accoglieli tutti.


Taravesu

I passatempi

Socu natu in Corsica è v'aghju passatu i megliu anni di a me ghjuvantù. Mi rammentu quand'erami ziteddi chì i nosci mammi ci mandaiani da par no à fà ci u bagnu. Tandu a piaghja era piena di rena, senza scogli nè rocchi è si staia in mari ori fin'à quandu, viola da u fretu andaiami à vultuglià ci in quidda rena buddenti da u soli. Dapoi, l'ultima capuzzina pà livà ci a rena attaccata à a peddi è turraiami in casa chì u soli era ghjà calatu, à l'ora di cena. Quandu facìa bughju à no ziteddi ci mandaiani à fà granci, cù a luci, chì ci vulìa par inniscà l'ami pà piscà. N'arricugliìami à mandigli pieni è dopu in casa i mittìami drent'à un sacchettu chjusu in cucina. Una matina chì ci n'erami pisati chì era sempri bughju, quandu semu andati à piglià u sacchettu era biotu è i granci ghjiraiani pà tutti i cammari e ci hè vulsuta più d'una mez'ora pà ricapizzulà li tutti.


Sartinesu

I passatempi

Socu natu in Corsica è v'aghju passatu i meddu anni di a me ghjuvintù. M'ammentu quand'érami ziteddi chì i nosci mammi ci mandàiani da par no à facci u bagnu. Tandu a piaghja ghjera piena di rena, senza scoddi nè rocchi è si staghjìa in mari ori fin'à quandu, viola da u fritu andaìami à vultulacci in quidda rena buddenti da u soli. Dapo', l'ultima capuzzina pà livacci a rena attaccata à a peddi e turràiami in casa chi u soli era ghjà calatu, à l'ora di cena. Quandu facìa bughju à no ziteddi ci mandàiani à fà granci, cù a luci, chì ci vulìa par inniscà l'ami pà piscà. N'arricugliìàmi à mandili pieni è dapoi in casa i mittìami drent'à un sacchettu chjusu in cucina. Una matìna chi ci n'érami pisati chì ghjera sempri bughju, quandu semu andati à piddà u sacchettu iddu era biotu è i granci ghjiràiani pà tutti i càmmari è c'hè vugliuta più d'una mez'ora pà ricapizzulalli tutti.


Gadduresu

Li passatempi

Socu natu in Gaddura e v'agghju passatu li mèddhu anni di la mè ciuintù. M'ammentu cand'érami steddhi chi li nostri mammi ci mandaiani da pal no a facci lu bagnu. Tandu la piaghja era piena di rena, senza scoddhi e nè rocchi è si staghjìa in mari ori fin'à candu, biaìtti da lu fritu andaìami a vultulàcci in chiddha rena buddenti da lu soli. Dapoi, l'ultima capuzzina pà bucacci la rena attaccata à la péddhi è turràami in casa chi lu soli era ghjà calatu, à l'ora di cena. Candu facìa bugghju à noi stéddhi ci mandaiani à fà granci, cu la luci, chi ci vulia pa' inniscà l'ami pà piscà. N'accapitàami à mandili pieni è dapoi in casa li mittìami in drent'a un saccheddhu chjusu in cucina. Una matina chi ci n'erami pisati chi era sempri lu bugghju, candu semu andati à piddhà lu saccheddhu iddhu era boitu è li granci ghjràani pà tutti li càmbari è c'è vuluta più d'una mez'ora pà accapitàlli tutti.


Agghjesu

Li passatempi

Sogu natu inn Agghju e v'agghju passatu li meddhu anni di la ciuintù mea.Eu m'ammentu cand'erami steddhi chi li mammi nostri zi mandaìani da pa noi à fazzi lu bagnu.Tandu la piagghja era piena di rena, che n'a scoddhi e che n'a rocchi e si staghjìa i lu mari ori finz' à candu,biaìtti da lu frittu andàami a vultulazzi in chiddha rena chi buddhìa da lu soli.Dapoi,l'ultima capuzzina pa bugazzi la rena attaccata à la peddi e turràami in casa chi lu soli era ghjà calatu,à l'ora di zinà.Candu fazìa bugghju à noi steddhi zi mandaìani a fà granci,cu la luzi,chi vi vulìa pa inniscà l'ami pa piscà.N'accapitàami meda e dapoi in casa zi li mintìami in drentu à un saccheddhu ciusu i' la cuzina.Una manzana chi zi n'erami pisati chi era sempri bugghju,candu semu andati a piddh lu saccheddhu iddhu era bòitu e li granci ghjràani pa tutti li càmmari e v'è vulùta più di mez'ora pa accapitannìlli tutti.


Bultiggiatesu

Li passatempi

Sogu natu in Bultiggiata e v'aggiu passatu li meddhu anni di la ciuintù mea.Eu m'ammentu cand'erami steddhi chi li mammi nostri zi mandaìani da pa noi à fazzi lu bangiu.Tandu la piaggia era piena di rena, che n'a scoddhi e che n'a rocchi e si stazìa i lu mari ori finz' a candu,biaìtti da lu frittu andàami a vultulazzi in chidda rena chi buddìa da lu soli.Dapoi,l'ultima capuzzina pa bugazzi la rena attaccata à la peddhi e turràami in casa chi lu soli era già calatu,à l'ora di zinà.Candu fazìa buggiu à noi steddi zi mandaìani à fà granci,cu la luzi,chi vi vulìa pa inniscà l'ami pa piscà.N'accapitàami meda e dapoi in casa zi li mintìami in drentu a un saccheddhu ciusu i' la cuzina.Una manzana chi zi n'erami pisati chi era sempri buggiu,candu semu andati a piddà lu saccheddhu iddhu era bòitu e li granci giràani pa tutti li càmmari e v'è vulùta più di mez'ora pa accapitannìlli tutti.


Sassaresu

L’apenti,li passatempi

Soggu naddu in Sassari è inchìbi aggiu passaddu li megli’anni di la mé pizzinìa. M’ammentu, cand’erami minori, chi li nosthri mammi zi mandàbani à fazzi lu bagnu à la sora. Tandu l'ippiaggia era piena di rena, senza ischògliu è rocca è si isthazzìa à mogliu ori finz’a candu, biatti da lu freddu andàbami a busthurazzi in chidda rena buddendi da lu sori. A dabboi l’usthimu cabuzzoni pà bugganni la rena appizzigadda à la peddhi è turrabami à casa chi lu sori era già caraddu, à l’ora di zinà. Candu si fazzia buggiu à noi pizzinni zi mandàbani a piglià granchi, cù la luzi chi vi vurìa pà innischà l'amu pà pischà. Ni pigliàbami umbè è à dabboi in casa li punìami à drentu à un sacchettu sarraddu i’ la cuzina. Un manzanu chi zi n’erami pisaddi chi era ancora buggiu, candu semmu andaddi à piglià lu sacchettu eddu era bioddu è li granchi giràbani pà tutti li càmmari è v'hè vurudda più di mezz'ora pà accuglìnniri tutti.


Casthiddanesu

Li passatempi

Soggu naddu in Castheddu Saldhu e v'aghju passaddu li megliu anni di la mè ghjiuintù. M'ammentu cand'èrami minori chi li mammi nosthri ci mandavani da pal noi a fàcci lu bagnu. Tandu la lppiagghja era piena di rena, senza schogli né rocchi e s'isthaggia ori finz'a candu, biàtti da lu freddu andagiami a busthulacci in chidda rena buddendi da lu soli. Dabboi l'ulthimu cabucioni pà buggani la rena attaccadda a la pèddi e turragiami in casa chi lu soli era ghjà caladdu, a l'ora di cena. Candu fagia bughju à noi piccinni ci mandavani a fà ganci, cùn la lugi chi vi vulia pà innischà l'àmu pà pischà. N'accugliami umbè é daboi in casa li mittiami drent'a un saccheddu sarraddu i' la cucina. Un mangianu chi ci n'erami pisaddi chi era ancora bughju), candu semmu andaddi à piglià lu sacchettu eddu era boiddu é li ganci giràvani pàl tutti li càmmari è v'é vuludda più di mezz'ora pà accuglinnili tutti.


Capraiese

I passatempi

Sigghi natu a Capraia e g'hagghi passatu li mégghiu anni di la me ghiuvinézza. Ricordu quandu èrami zitèlli chi le nosse ma' ci mandèvani da ssòli a fa' u bagnu. Allóra la piagghia ère piena di réna, senza scógghi né rocce e ci stève in mare dill'òre finu a quandu paunazzi da u freddu po' ci andèvami a rivòrtule in quella réna bullènte da u sole. Po' l'urtimu ciuttu pe' levacci la réna attaccata a la pella e riturnèvamì in casa chi u sole ère ghià calatu, a l'ora di cena. Quandu fève bugghiu a no'zitèlli ci mandèvani a fa' granchi, cu la lusa, chi ci vulèvani pe' annésche l'ami pe' pèsche. Ne ricugghièvami a mandilate piene po' in casa li mettivami in de un sacchéttu chiòsu in cusina. Una matìna chi c'èrami orzati chi ère sempre bugghiu, quandu simmi andati a pigghie u sacchéttu ère vòtu e li granchi ghirèvani pe' ttutte le càmmare e c'è vulutu più di mezz'ora a ricugghiàli tutti.


Talianu

I passatempi

Sono nato in Toscana e vi ho passato gli anni migliori della mia giovinezza. Ricordo, quando eravamo ragazzi, che le nostre mamme ci mandavano da soli a fare il bagno. Allora la spiaggia era piena di sabbia, senza scogli né rocce e si stava in mare delle ore fino a quando, paonazzi dal freddo ci andavamo a rotolare in quella sabbia bollente dal sole. Poi l'ultimo tuffo per levarci la sabbia attaccata alla pelle e ritornavamo a casa che il sole era già calato, all'ora di cena. Quando faceva buio noi ragazzi ci mandavano a fare granchi, con la luce, che serviva per mettere l'esca agli ami per pescare. Ne raccoglievamo in quantità poi in casa li mettevamo in un sacchetto chiuso in cucina. Una mattina in cui ci eravamo alzati che era ancora buio, quando siamo andati a prendere il sacchetto era vuoto e i granchi giravano per tutte le camere e c'è voluta più di mezz'ora per raccoglierli tutti.


Esempii di parolle in ararì , in pumuntincu è in cismuntincu (Taravesu è Sartinesu)[mudificà | edità a fonte]

U gadduresu, u sassaresu è u casthiddanu sò lingue indipindente, ma sò mintuvate quì à titulu di cumparazione.

Cismunticu Taravesu Sartinesu Gadduresu Sassaresu Casthiddanu Ararì (ghjudeiu-corsu)
a giuventù a ghjuvantù a ghjuvantù la ciuintù la giuvintù la ghjuintù a neurimma
ghjunghje, ghjugne ghjugna ghjugna ghjunghjì giugnì ghjughjì leħaguìa
manghjà, magnà magnà magnà magnà magnà magnà leyeχolà
zitellu ziteddu ziteddu steddu pizzinnu piccinnu ieleddu
cavallu cavaddu cavaddu caaddu cabaddu cavaddu sussu/cavussu
collu coddu coddu coddu coddu coddu coddu
stella stedda stidda stella istella stedda Choχava/Maguenna
pelle peddi peddi peddi peddi peddi reghelli
ellu/ella eddu/edda iddu/idda iddu/idda eddu/edda eddu\edda eddu\edda
piglià piglià piddà piddà piglià piglià lakaχatà
famiglia famiglia famidda famidda familia famiglia misciepaχa
paglia paglia padda padda paglia paglia padda
fornu forru furru furru forru forru chivascianu
carne carri carri carri carri carri bassaru
parlate parleti parleti faiddeti fabideddi faideddi ledabereti
pàrlanu pàrlani pàrlani faèddani fabeddani faèddani ledaberani
simu/semu semi/semu semi/semu semi semmu semmu semi/semu
cane ghjàcaru ghjàcaru cani, ghjacaru cani cani chelevu
s'è s'è emmu emmu\è\eni s'è
esse essa essa esse asse esse essa
accende accenda accinda accindì azzindì/allummà accindì\allummà accenda
corre corra curra currì currì currì laruzzà
cunnosce cunnoscia cunnoscia cunniscì cunniscì cunniscì leħachirà
induve induva induva undi undì undi induva
u mare u mari u mari lu mari ru mari lu mari u iammu
u pane u pani u pani lu pani ru pani lu pani u leχemmu
a volpe a volpi a vulpi la vulpi/ lu maccioni lu mazzoni lu mazzoni u sciuiallu

L'alfabettu ghjudeiu-corsu[mudificà | edità a fonte]

L'alfabettu ararì o ghjudeiu-corsu hè una variante di l'alfabettu corsu. L'alfabettu ararì include generalmentu 26 lettari indicati ind'a tabella sottu:

Lettera Nomu IPA pà a prununcia di i vucali IPA pà a prununcia forti di i cunsunanti IPA pà a prununcia ammurbidita di i cunsunanti
A, a à /a/, in determinate cundizioni è in certe rughjoni /æ/ infatti /ɛ/
B, b /b/ /w/ o /β/
C, c /k/ o /t͡ʃ/ /g/ o /d͡ʒ/
CHJ, chj chjì /c/ /ɟ/
D, d /d/ /ɾ/ o /-/
E, e è /e/ o /ɛ/, in determinate cundizioni è in certi rughjoni /æ/ infatti /a/
Ħ, ħ ħ
F, f effe /f/ /v/
G, g /g/ o /d͡ʒ/ /w/, /ɥ/ o /-/
GHJ, ghj ghjè /ɟ/ /j/
H, h acca Lettera muta Lettera muta
I, i ì /i/ o /j/
Χ, χ /x/ o /x/
L, l elle /l/, in determinate condizioni e in certe regioni /ɖ/
M, m emme /m/
N, n enne /n/
O, o ò /o/ o /ɔ/
P, p /p/ /b/
Q, q /k/ /g/
R, r erre /r/ /ɾ/
S, s esse /s/ /z/
T, t /t/ /d/
U, u ù /u/, /w/ o /ɥ/
V, v /b/ o /v/ /w/ o /β/
Y, y y
Z, z zeta /t͡s/ /d͡z/

A volte sono aggiunte a questo elenco le lettere:

Lettera Nome Alfabettu funeticu internaziunali pà u corsu
SC, sc esci /ʃ/
SG, sg esge /ʒ/

Cunghjugazione ghjudeiu-corsa[mudificà | edità a fonte]

Tempu prisente


es. ladaberà (parlà)
-e
es. limchore (vende)
-ire
es. lichone* (dorme)
eiu ladaberu limchoru lichonu
tu ladaberi limchori lichoni
eddi, edda, issu, issa ladabera limchore lichone
noi ladaberemu limchoremu lichonemu
voi ladabereti limchoreti lichoneti
issi, isse ladaberani limchoreni lichoneni

Bibliografia[mudificà | edità a fonte]

  • Aprile, Marcello, Grammatica storica delle parlate giudeo-italiane, Congedo, Galatina 2012.
  • Aprile, Marcello, Un nuovo progetto lessicografico: il Lessico delle parlate giudeo-italiane, in Lessicografia dialettale. Ricordando Paolo Zolli, a cura di Francesco Bruni e Carla Marcato, vol. II, Dall'emancipazione a oggi, Antenore, Padova 2006, pp. 491–506.


Ligami esterni[mudificà | edità a fonte]