Po

À prupositu di Wikipedia
U fiumu Pò in l'Italia sittintriunali

U hè un fiumu di l'Italia sittintriunali. A so lunghezza, 652 km[1], ni faci u più longu fiumu intiriamenti cumpresu in u tarritoriu talianu[2], quiddu incù u bacinu più stesu (circa 71 000 km2) è ancu quiddu incù a massima purtata à a foci, ch'edda sii minima (assuluta 270 m3/s), media (1 540 m3/s) o massima (13 000 m3/s).

Hà a so urighjina in Piemonti, bagna cinqui capilochi di pruvincia (in l'ordini Turinu, Piacenza, Cremona, Ferrara è Rovigo) è marca par longhi tratti u cunfini trà Lumbardia è Emilia-Rumagna, è ancu trà quist'ultima è u Venetu, prima di sfucià in u mari Adriaticu in un vastu delta incù 6 rami. Par a maiò parti di u so parcorsu u Pò scorri in un tarritoriu paru, chì piglia u so nomu (pianura o vaddi padana).

In raghjoni di a so pusizioni giugrafica, di a so lunghezza, di u so bacinu è di l'avvinimenti storichi, suciali è ecunumichi chì intornu ad eddu ani avutu locu da l'antichità finu à i ghjorna d'oghji, u Pò hè ricunnisciutu com'è u più impurtanti corsu fluviali talianu.

Tuponimu[mudificà | edità a fonte]

U fiumu Pò era giugraficamenti cunnisciutu dighjà à i tempi di a Grecia antica cù u nomu di Ἠριδανός Eridanós (da u quali u latinu Eridanus è u talianu litterariu Eridano); à l'urighjina era usatu par rifariscia si à un fiumu miticu, chì si truvava à l'ingrossu à u sudu di a Scandinavia, è chì s'era furmatu dopu à l'ultima ghjaciazioni aurupea (Würm). I primi fonti storichi sò in a tiugunia greca di Esiodu (VI seculu a.C. circa), com'è nomu di un di i numarosi figlii di u titanu Uceanu incù a ninfa Teti, è da i quali diriveghjani parechji noma di fiuma auropei. 'Ssu nomu fù ripresu dopu da u storicu Polibio in u II seculu a.C.[3], induva Eridanós era u nomu di u figliolu di Fetonte, cadutu in un fiumu duranti una cumpetizioni di carri, tantu da attribuiscia li ancu a porta di l'Ade, è veni à dì l'inferni, sicondu a mitulugia greca, oppuri u titulu di principi dedicatu à i culti egizziani, in a storia antica di a prima cità bagnata da u fiumu, Turinu. Eppuri, u nomu avaristi radichi sempri più antichi apposta ch'è, sii in accadicu ch'è in sumericu, Eridu vulia dì genericamenti locu o cità di cummandu situata vicinu à un fiumu, citendu, par asempiu, un'umonima cità mesuputamica ricuddanti à u XX seculu a.C.; altri fonti storichi ci narrani chì ci fù una piccula Eridu custruita ancu in i circonda di u Delta di u Pò, annantu à u Mari Adriaticu[4]; d'altra parti, u nomu Eridanós cunteni l'antichissima radica semitica (*rdn), chì hè cumuna à parechji altri noma di fiuma com'è Rodànu, Rènu, Dànubiu, Giurdànu. Ancu in Grecia inoltri, esistia un fiumu omunimu Eridanos, chì bagnava a necropoli di Ceramico, vicinu à Atena. I radichi rd è rdn, in i lingui semitichi, indicavani sempri una cità, lucalità o rigioni vicinu à fiumu.

Par i celtu-liguri, u vechju Pò fù inveci chjamatu Bodinkòs o Bodenkùs, da una radica induaurupea (*bhedh-/*bhodh-) chì significheghja "scavà", "renda prufondu", a stessa radica da qualessa diriveghjani u tarmini "fossa", indichendu cusì tutta a diprissioni giugrafica di a zona fluviali padana.[5] Dunqua, l'anticu nomu latinu Padus - da u quali l'aghjittivu padanu - dirivaria, sicondu l'upinioni più diffusa, da a stessa radica ch'è bodinkòs; sicondu altri parò, dirivaria da un'altra parola celtu-liguri, pades, indicanti una resina prudutta da una qualità di pini bastardi particularamenti abbundanti vicinu à i so surghjenti. U nomu attuali di diriveghja, dunqua, da a cuntrazzioni di u latinu Padus > Pàus > Pàu > .
In parechji lingui slavi (ceccu, sluvaccu, polaccu, sluvenu, serbu, cruatu) ma ancu in i lingui rumanzi, com'è u rumenu, si chjama sempri à spessu stu fiumu Pad o Padus.

Impurtanza[mudificà | edità a fonte]

U Pò traversa incù u so corsu gran' parti di l'Italia sittintriunali, da punenti versu livanti parcurrendu tutta a Pianura Padana.

Nantu à i so rivi stani circa 16 milioni di parsoni è sò cuncintrati più di un terzu di l'industrii è di a pruduzzioni agricula taliana, com'è più di a mità di u patrimoniu zuutecnicu. Quissa faci di u Pò è u so bacinu una zona nevralgica par l'intreia ecunumia taliana è una di l'arii auropei incù a più alta cuncintrazioni di pupulazioni, industrii è attività cummirciali.

Corsu di u fiumu[mudificà | edità a fonte]

U Pò è a Moli Antunelliana
U Pò in a pruvincia di Ferrara
Longu u Pò à Casale Monferrato

A surghjenti di u Pò si trova in Piemonti in a pruvincia di Cuneo nantu à l'Alpi Cozie è più pricisamenti in a lucalità Pian di u Rè (cumuna di Crissolo) à i peda di u Monviso (3.841 m), sottu à un grossu cantonu cù a placca chì ni indicheghja l'urighjina. Arricchendu si nutevulamenti di l'apportu d'altri innumarevuli surghjenti (ùn hè micca falsu d'affirmà chì "u Monviso stessu hè a surghjenti di u Pò"), metti à scorra impituosu in l'umonima vaddi.

Da quì u fiumu sbocca in pianura dopu appena una vintina di km avvicinendu si di i tarritorii di a cità di Saluzzo. In stu trattu parechji affluenti arricchiscini a purtata di u fiumu chì entri par Pò in a pruvincia di Turinu travirsendu ni u stessu capilocu. À Turinu u fiumu, bench'eddu aghji parcorsu solu un cintunara di km da i surghjenti, hè dighjà un corsu d'acqua nutevuli incù un lettu ampiu 200 m è una purtata media ghjà prossima à i 100 m3/s.

Vicinu à Bassignana, u fiumu punta difinitivamenti versu livanti par meritu ancu di a forti spinta di u Tanaro, u so principali tributariu di dritta. Dopu sta cunfluenza u Pò, oramai putenti in a purtata (più di 500 m3/s), entri in tarritoriu lumbardu scurrendu in a pruvincia di Pavia. Pochi km à sudu di u capilocu pavesu u fiumu ricevi u cuntributu essinziali di u Ticino, u so principali tributariu par vulumu d'acqui, divintendu tandu navighevuli (grazia à a so purtata tandu di più di 900 m3/s) ancu da grossi imbarcazioni sinu à a foci.

Dopu sta cunfluenza u fiumu metti à scorra par parechji kilomitri in a zona di cunfini trà Lumbardia è Emilia-Rumagna, bagnendu cità impurtanti com'è Piacenza è Cremona, scurrendu à l'internu di a pruvincia di Mantova, ricivendu cuntributi nutevuli da l'affluenti alpini Adda, Oglio è Mincio è multissimi altri fiuma minori pruvinenti da l'Appinninu chì ni accrescini a purtata à più di 1.500 m3/s.

Ghjuntu infini in a zona di Ferrara u fiumu scorri annantu à a cunfina trà Venetu (pruvincia di Rovigo) è Emilia-Rumagna, in a rigioni storica di u Polesine.

Quì u fiumu principia u so ampiu delta (380 km2), dividendu si in 5 rami principali (Pò di Maestra, Pò di a Pila, Pò di i Tolle, Pò di Gnocca è Pò di Goro) è 14 bocchi; un ultiriori ramu sicundariu (u Pò di Bulani) chì traversa a cità di Ferrara, hè tandu inattivu. U grandi fiumu sfocia tandu in u Mari Adriaticu, attravirsendu tarritorii appartinenti à i Cumuni di Ariano in u Polesine, Goro, Portu Tolle, Tagliu di Pò è Portu Viro.

U delta di u Pò, par u so grandi valori ambiintali, hè statu dichjaratu patrimoniu di l'umanità da l'UNESCO.

In u so corsu in pianura u Pò si dividi à spessu in parechji rami furmendu parechji isuli fluviali, a più grandi di quissi (escludendu quiddi prisenti à a foci) essendu l'Isula Serafini, situata in i circonda di a foci di l'Adda à Castelnuovo Bocca d'Adda, ma stesa circa 10 km2 à l'internu di a cumuna di Monticelli d'Ongina.

Glubalamenti u Pò traversa (da a surghjenti à a foci) 13 pruvinci: Cuneo, Turinu, Vercelli è Alissandria (rigioni Piemonti), Pavia, Lodi, Cremona è Mantova (rigioni Lumbardia), Piacenza, Parma, Reggio Emilia è Ferrara (rigioni Emilia-Rumagna) è Rovigo (rigioni Venetu). Sò 183 i cumuni chì toccani i spondi di u fiumu, appartinenti à 13 pruvinci.

Rigimu di u fiumu[mudificà | edità a fonte]

U bacinu idrugraficu di u Pò (ampiu circa 71.000 km2) copri gran' parti di u virsanti miridiunali di l'Alpi è quiddu sittintriunali di l'Appinninu liguri è toscu-emilianu di tali manera ch'è u rigimu di u fiumu hè mistu di tipu alpinu (pieni tardu-braninchi è estivi è rilievi sottumarini invirnali) è appenninicu (pieni braninchi è vaghjimali è rilievi sottumarini estivi). Eppuri privali quantunque u rigimu appenninicu postu ch'è, à dispettu di l'alimantazioni estiva da parti di i ghjacciali alpini, i minimi purtati si scontrani quantunqua in u corsu di l'istati (di solitu in aostu), un finominu accintuatu 'ss'ultimi dicennii par via di a a riduzioni prugrissiva di i ghjacciali alpini.[6]

Statua à u fiumu Pò, Turinu, piazza C.L.N.

I pieni di u fiumu, generalamenti cuncintrati di vaghjimu à causa di i piuviti, sò abbastanza friquenti è poni essa ancu impunenti è divastanti com'eddu hè successu parechji volti in u seculu scorsu.

Ditarminanti in a furmazioni sò soprattuttu i tributarii piemuntesi di u Pò (Dura Baltea, Sesia è Tanaro in particulari) è lumbardi (Ticino). Par cità parechji asempii, duranti a piena di nuvembri 1994 u fiumu mustrò dighjà in Piemonti, dopu a cunfluenza di u Tanaro, una purtata di colmu di più di 11.000 m3/s, guasi paragunevuli à quidda ussirvata dopu moltu più versu a vaddi in u Polesine.

U stessu finominu avviniti dinò d'uttrovi 2000, sempri in Piemonti, induva u fiumu suparò à parta dighjà da a cumuna di Valenza i 10.000 m3/s di purtata massima di piena à causa soprattuttu di i cuntributi pisantissimi di Dura Baltea è Sesia.

I valori massimi assuluti di purtata di u Pò sò stati raghjunti duranti i grandi fiumari di 1951 è di 2000 incù massimi di più di 13.000 m3/s in u mediu-bassu corsu.

Pieni è inundazioni[mudificà | edità a fonte]

L'inundazioni incausata da u Pò di qualessa s'hà nutizia certa ricodda à 204 a.C. sicondu ciò ch'eddu rapporta Titu Liviu. Da tandu sò noti 138 avvinimenti (una media di circa 1 piena straurdinaria ogni 16 anni)[7]. Trà i più impurtanti si ricordani:

  • 589 - Piena chì hà cuntribuitu à a mudificazioni sustanziali di l'idrugrafia di a pianura Venetu-Padana.
  • 1152 - Strada di Ficarolo - Inundazioni in Polesine incù nascita di u Pò di Vinezia.
  • 1330 - Inundazioni di u Polesine è di u Mantovano. 10.000 morti.
  • 1705 - Inundazioni in u Modenese, Ferrarese è Mantovano incù a morti di 15.000 parsoni.
  • 1839 - Strada à Bonizzo è cunsiguenti inundazioni di u Mirandolano. U paesi di Noceto, trà Caselle Landi è San Rocco à u Portu hè cumplittamenti distruttu da l'acqui.

In u XX seculu i pieni più impurtanti funi:

  • Maghju è ghjugnu 1917 - L'acqui di u fiumu firmetini sopra u liveddu di vardia par più di 40 ghjorni.
  • Nuvembri 1951 - Si tratta di a peghju inundazioni di u seculu. U Pò rompi à Occhiobello inundendu 113.000 ettari di tarritoriu è incausendu 89 morti. A Pontelagoscuro a purtata massima tuccò i 10.300 m3/s massimu storicu da l'iniziu di i misurazioni in u 1807[8].
  • Nuvembri 1994 - 70 funi i vittimi. A Pontelagoscuro a purtata massima fù di 8.700 m3/s.
  • Uttrovi 2000 - Si tratta di a piena più impurtanti, à liveddu di purtata massima, di u XX seculu: à Pontelagoscuro si righjistrò infatti un massimu di 9.600 m3/s. Si ebbini inundazioni in Piemonti, Lumbardia è Emilia-Rumagna. Ci funi 23 vittimi, 11 spariti è 40.000 evacuati.

Cartugrafia[mudificà | edità a fonte]

L'opara cartugrafica fù pruseguita incù l'instaurazioni di u Regnu Lumbardu-Venetu da l'austriachi, chì disignàni u trattu da Ficarolo finu à a cunfluenza di u Ticino (1815). Dui carti di 47 tavuli (530x889 mm) funi rializati in 1821. Sti carti funi successivamenti aghjurnati una da Elia Brambilla (2000) è l'altra da Francescu Brioschi (1872). Solu incù l'Unità d'Italia si uttinarà un'opara cartugrafica più cumpletta di u fiumu, quandu Francescu Brioschi (1887) rializò una nova carta à stampa da Moncalieri finu à u delta. A carta hè in un'unica tavula (730x9000 mm) in scala 1:50.000. Sta carta hè sempri oghji imprudata par a ripprisintazioni di u fiumu.

Autorità annant'à u fiumu[mudificà | edità a fonte]

Longu u Pò in Turinu à l'altezza di u Parcu di u Valentino

Finu à a riforma attuata in u 2002, u Pò è i so affluenti erani sughjetti à l'auturità di u Magistratu par u Pò, un organu di u Ministeru di i travagli publichi talianu incù sediu à Parma, istituitu in 1955, dopu à a catastrofica inundazioni di u 1954, par cuurdinà è, da u 1962, unificà i cumpitenzi di i varii organi cumpitenti. Frà altru, ghjà in 1806 Eugenio di Beauharnais, Vicirè d'Italia, avia istituitu un Magistratu civili par travagli generali chì riguardani u grandi sistemu di u Pò. In seguitu à a riforma di 2002, currilata à u dicintramentu di funzioni da u Statu talianu à i rigioni, l'intreiu Bacinu di u Pò hè statu affidatu à un'agenzia interrigiunali dinuminata Agenzia Interrigiunali par u fiumu Pò (AIPO), anch'edda incù u so sediu à Parma, chì li sò stati trasfiriti i cumpitenzi di u vechju Magistratu incù in più parechji novi cumpitenzi nantu à a navigazioni interna. L'AIPO hè un impresa strumintali di quattru di i Rigioni chì cumponini u bacinu di u Pò: Piemonti, Lumbardia, Emilia-Rumagna è Venetu. A Rigioni Vaddi d'Aosta è i pruvinci Autunomi di Trento è Bolzano benefizieghjani d'uffizii lucali spiciali. A Rigioni Liguria è a Rigioni Tuscana affidani a gistioni di i corsi d'acqua di u bacinu ricadenti in i so tarritorii à l'AIPO par via di "prutucolli d'intesa" è "cunvinzioni" particulari. L'attività di pianificazioni di u bacinu hè curata da l'Auturità di Bacinu di u fiumu Pò (AdBPo), urganisimu mistu Statu talianu-Rigioni.

Storia[mudificà | edità a fonte]

In ebbica medievali u ramu principali di u delta era custituitu da l'attuali Pò Mortu di Primaro, chì s'hè furmatu in l'VIII seculu più à u sudu di u Padoa, chì scorri à u sudu di i Vaddi di Comacchio è chì, da a mità di u XVIII seculu, custituisci a parti tarminali di u fiumu Renu (anch'eddu un tempu affluenti di u Pò) in u quali u Renu stessu fù cunvoltu dopu à a criazioni di u Cavo Benedettino.

Ancu u Pò di Bulani, chì scorri à Ferrara, era un di i dui corsi principali: q situazioni si prulungò finu à u 1152, l4annu di a fiumara di Ficarolo. A suvitatu di forti è friquenti pricipitazioni, u fiumu rumpiti a diga di u nordu, à Ficarolo, in l'tandu Transpadana Ferrarese; u corsu di u fiumu si mudificò è cuminciò gradualamenti à assuma a so cunfurmazioni attuali.

U novu trattu, più brevi ch'è l'altri, induva l'acqua scurria più viloci, divintò u corsu principali chjamatu Pò di Tramontana è dopu Pò di Vinezia, diviendu da u Pò di Bulani à Pontelagoscuro, calchì chilomitru à u nordu di Ferrara.

Da veda dinò[mudificà | edità a fonte]

Liami[mudificà | edità a fonte]

Noti[mudificà | edità a fonte]

  1. Cunsidarendu lu inveci à parta da i più luntani surghjenti di u sistemu fluviali in u so cumplessu (quiddi di u Maira), righjunghji a lunghezza di 682 km.
  2. U più longu fiumu chì nasci in Italia hè a Drava (749 km), affluenti di u Danubiu, chì i so surghjenti si trovani in a cumuna di Dobbiaco. In Vaddi Spluga, in a pruvincia di Sondrio, è pricisamenti in a cumuna di Madesimo, nasci dinò, è scorri in tarritoriu talianu par circa 15 km, u Renu di Lei, un di i rami sicundarii di u fiumu Renu, chì hè longu 1 326 km è scorri par gran parti di a so lunghezza in Germania.
  3. http://taurinorum.com/testi/Hator.html
  4. Eridano, a radica-urighjina semitica (RD)
  5. Cfr. a parola fossa in Albertu Nocentini, l'Etimulogicu. Dizziunariu etimulogicu di a lingua taliana, Firenza, I Monnier, 2010. ISBN 978-88-0020-781-2.
  6. Claudiu Smiraglia, U rigressu attuali di i ghjacciali: causi è effetti di a crisa di una risorsa idrica fundamintali, 8 nuvembri 2006. URL cunsultatu u 25 frivaghju 2011.
  7. http://www.piardi.org; LE INONDAZIONI DEL PO (o ERIDANO), da a notti di i tempi
  8. Zanchettin, D., Traverso, P., Tomasino, M. (2008) Pò River discharge: à preliminary analysis of à 200-year time series; Climatic Change, August 2008, Vulumu 89, Issue 3-4, pp 411-433

Fonti[mudificà | edità a fonte]

'Ss'articulu pruveni in parti o in tutalità da l'articulu currispundenti di a wikipedia in talianu.