Numidia

À prupositu di Wikipedia

A Numidia (in berbaru : Inumiden, 202 av. G.-C. - 40 av. G.-C., ) hè un anzianu riamu berbaru, situatu in ciò chì hè avà l'Algeria è una parti di a Tunisia è di a Libia, à u Maghreb.[1] I so fundatori sò i Numidi, un populu berbaru. U riamu era cuttighjatu à punenti da u riamu di Mauretania, à livanti da u tarritoriu di Cartaghjina po' l'Africa procunsulari rumana, à u nordu da u mari Tarraniu è à u sudu da u disertu di u Sahara.

A Numidia avia par capitala Cirta (l'attuali cità di Custantina). U cori di a Numidia si situaria dunqua in l'attuali Custantinesu, una piana cuttighjata da l'Hodna, a Piccula Cabilìa è l'Aures. I tribù campavani par a maiò parti in nomadi pastori, ancu s'è l'agricultura fù praticata. I tribù berbari di l'estremu punenti di a Tunisia funi dinò cunsidarati com'è numidi. Eppuri i Numidi si distinguini da i Mori, ragruppati in federazioni pupulendu u Punenti di l'Africa di u Nordu è di i Getuli in i cunfini saariani.

A Numidia hà avutu parechji rè, l'aguellid, i più celibri essendu Massinissa, Micipsa, Ghjugurtha, Ghjuba Ia. U riamu devi u so successu à l'azzioni di Massinissa, è à l'allianza incù Roma. Berbari sedintarii o mezi nomadi, i Numidi erani scumpartuti in diffarenti tribù.

I tribù di a parti uriintali di a Numidia purtavani u nomu di Massili, è quiddi di a parti uccidentali quiddu di Massesili ; divisi puliticamenti in dui riami numidi, sarani unificati da Massinissa versu u 205 av. G.-C., ità d'oru di u riamu. A Numidia hè tandu pruspera, cumporta parechji cità è una civiltà uriginali. L'agricultura di a biada hè particularamenti sviluppata in u Custantinesu è u cummerciu mediterraniu in u Punenti di a Numidia. I Cartaghjinesi sò cumplittamenti spudistati di i piazzi litturali è di u Livanti di l' " Africa " è i campagni militareschi sò lanciati à livanti insin'à Tripulitana. Eppuri i liti di succissioni addibuliscini i Numidi, è pruvucheghjani l'intarventu di i Rumani. A guerra di Ghjugurtha marca u diclinu difinitivu di i Numidi, u riamu di Numidia hè riduttu à u so terzu da i Rumani. Quist'ultimi attribuiscini i dui terzi di u punenti à u rè Bocchus di Mauretania chì tradisci u so ghjennaru Ghjugurtha, rè di Numidia, à u benefiziu di i Rumani. Da u 105 av. G.-C. à u 46 av. G.-C. a Numidia hè cusì un riamu incù un tarritoriu riduttu. U sustegnu di Ghjuba Ia à l'avvirsarii di Ghjuliu Cesaru à u mumentu di a guerra civili li hè fatali. Ghjuba è l'avvirsarii di Cesaru sò disfatti è a Numidia hè annissata da Roma par divintà a pruvincia di Africa Nova.

Etimulugia[mudificà | edità a fonte]

L'etimulugia pruposta par Numidi hà à longu ripigliatu quidda stabilita in l'Antichità fendu dirivà nomadia (Νομαδια) da l'aghjittivu grecu nomados (νομαδος), veni à dì i nomadi. Di 'ssa falsa etimulugia nascì l'affirmazioni ligendaria chì i Numidi ùn erani ch'è Nomadi, una pupulazioni andarina senza agricultura, nè cità, nè leghji. Gabrieli Campi cunfuta 'ssa falsa etimulugia basata annantu à un ghjocu di paroli. Richjama, com'eddi a provani a parsistenza à l'ebbica rumana, di tribù purtendu dinò 'ssu nomu, è l'esistenza, in a Mauritania attuali, di a pupulazioni di i Nemadi.

U nomu apparisci prima ind'è Polibu par indicà i populi è tarritorii à punenti di Cartaghjina inchjudendu tuttu u nordu di l'Algeria sin'à u fiumu di a Moulouya, à circa 160 chilomitri à punenti d'Oranu.

Storia[mudificà | edità a fonte]

Pezza d'arghjentu incù un ritrattu di Massinissa, fundatori di u riamu di Numidia, annantu à a testa, è un cavaddu annantu à l'arma.

Nanzi a vinuta di i Cartaghjinesi, u mondu berbaru era apartu à l'influenzi di i civilisazioni di u bacinu mediterraniu. L'urganisazioni di a sucità berbara hà pricidutu Cartaghjina di parechji seculi. A famiglia, u paesi, a tribù è a cunfederazioni appariscini com'è i strutturi di l'ordini suciali. L'aguellid (rè), ani da u Vu seculu av. G.-C. emersu par piglià in mani u distinu di i grandi cunfederazioni berbari. A spuntera di grandi munarchii hè dinò un mezu di uppona si è di risista à Cartaghjina. Dui dinastii, quiddi di i Massili è di i Massesili emerghjini in Numidia, liati. Sò dinò rivali par unificà a Numidia sottu à una sola auturità.

Dui riami rivali[mudificà | edità a fonte]

U Medracen à Batna, mausuleu numidu di u IIIu seculu av. G.-C., prubabilamenti architittatu da i rè massesili.

Hè difficiuli à sapè à chì ebbica eddi si struttureghjani i riami. L'esistenza di u riamu massilu hè attistata à u IVu seculu av. G.-C.. A Numidia si scumparti trà :

I fruntieri trà Massili è Massesili ani certamenti cambiatu. Cartaghjina cerca l'allianza di 'ssi rè par ricrutà i mercinarii è assicurà a sicurezza intornu à i so fondachi custieri, ma i rè numidi ùn si svelani micca essa i capi vassalli scuntati è ani da ghjucà annantu à a rivalità trà Roma è Cartaghjina par assicurà i so pusizioni.

Di 'ss'ebbica ni risorti chì i Massesili s'intaressani particularamenti à l' [Iberia]], è chì un cummerciu impurtanti hà locu trà l [Almeria]] è l'Algeria uccidentali. I Massesili importani u metallu, i tarrami, eppo sportani l'avoriu è l'ovi di struzzu. Siont'è Strabonu, i Massesili, forti di u so cummerciu, sò ricchissimi è pussedini mori suldati. Eppuri a guerra lanciata da Syfax successivamenti contru à Cartaghjina, Roma po' Massinissa hà da purtà i Massesili à a ruvina ed apri a via à a riunificazioni. I Massili, eddi, ani un riamu dui volti menu stesu chì i Massesili, ma sò più liati à a terra è i cità sò più numarosi : Cirta, Dougga, Tebessa... 'Ssa parti massila hà aghjuntu un liveddu impurtanti di civilisazioni : terra bedda cultivata, addevu riputatu, cità numarosi. A disfatta di Syfax faci chì u so capu Massinissa hè pruclamatu rè di tutta a Numidia, tarritorii massesili è massilu inchjusu.

L'allianzi muventi incù Cartaghjina è Roma[mudificà | edità a fonte]

I rè numidi pigliàni à spessu l'armi contru à i tentativi d'invasioni di u so tarritoriu. U rè massilu Gaia, babbu di Massinissa, hà cumbattutu cusì i Cartaghjinesi à i quali hà toltu un tarritoriu prima di divintà u so alliatu. Syfax, rè massesilu, hà prima cumbattutu i Cartaghjinesi prima di divintà u so alliatu. À l'inversu, Massinissa, chì aiuta i Cartaghjinesi in a penisula Iberica, si alliarà dopu à u rumanu Scipionu.

I Massesili è i Massili s'affruntàni, in u 203 av. G.-C. (battaglia di i Grandi Piani) à a fini di a siconda guerra punica, in seguitu à a quali Massinissa, capu di i Massili, cuntribuì di modu dicisivu à a vittoria di l'Imperu rumanu annantu à Cartaghjina, Massinissa parvensi dopu tandu à unificà a Numidia chì si stindì da u fiumu Moulouya à punenti sin'à a Cirenaica à livanti.

A Numidia unificata sottu à Massinissa è i so succissori[mudificà | edità a fonte]

A vechja cità di Custantina, l'antica Cirta à manca è i voli di u Rhummel (antica Vadina Ampsaga).

Massinissa hè u suvranu u più pupulari di a storia numida. Eppuri ùn hè cunnisciutu ch'è à traversu i fonti rilativi à i guerri punichi, à i quali hà pigliatu parti. Feci l'unità di l'Africa berbara è ni feci un Statu indipindenti è prusperu. Li si attribuisci cusì a frasa : "L'Africa à l'Africani". Metti fini à a risistenza di u figliolu di Sifax, Vermina, è compii di accupà tuttu u paesi di i Massesili. Faci caccià fora l'insemu di i Cartaghjinesi da i fondachi custieri. Vedi i Cartaghjinesi à livanti com'è l'accupanti di i terri di i so antinati. Si lancia in grandi cunquisti à livanti : trà u 174 av. G.-C. è u 172 av. G.-C., togli à i Cartaghjinesi più di 70 cità o piazzi. In u 162 av. G.-C., piglia in particulari Leptis Magna è a vaddi media di a Medjerda (rigioni di i Grandi Pianuri). L'attitudina di Roma hè incerta: l'avaria appughjatu o simpliciamenti lasciatu fà. Par finiscia ni incù a so rivali Cartaghjina è impidiscia chì l'integralità di u so tarritoriu ùn caschessi sottu à a duminazioni numida, i Rumani lanciani a terza guerra punica chì si tarmineghja pà a ruvina di Cartaghjina in u 176 av. G.-C.

Noti[mudificà | edità a fonte]

  1. 'Ss'articulu pruveni in parti da l'articulu currispundenti di a wikipedia in francesu.

Articuli cunnessi[mudificà | edità a fonte]