Erodotu

À prupositu di Wikipedia
Bustu di Erodutu

Erodutu (o Erodotu) (in grecu anticu ‘Ηρόδοτος, traslittaratu in Heròdotos; Alicarnasso, 484 à.C. - Thurii, 425 à.C.) hè statu un storicu grecu anticu, famosu par avè discrittu paesi è parsoni ch'eddu aia cunnisciuti in numarosi viaghji. In particulari hà scrittu riguardu à l'invasioni pirsiana in Grecia in l'opara Storii (ἱστορίαι, Historiai).

In a so opara, inspirata da quidda di i logugrafi (in particulari Ecateu di Miletu), cerca di individuà i causi chì ani purtatu à a guerra frà i poleis uniti di a Grecia è l'Imperu persianu punendu si in una pruspittiva storica, imprudendu l'inchiesta è sfidendu si di l'incerti resuconti di i so pridicissori.

Hè moltu cunsidaratu ancu par i so discrizzioni di i populi cusidditti barbari (Pirsiani, Egiziani, Medi è Sciti) chì, sippuri incù molti inasattezzi, mostrani un pinsamentu apartu è una grandi capacità d'ussirvazioni. St'apartura mintali è curiusità versu culturi non grechi pò essa spiigata pinsendu à u locu di nascita di u storicu. Alicarnassu era, difatti, una cità greca incù molti tradizioni è in forti cuntattu incù u mondu barbaru. A stessa biugrafia di u storicu porta u segnu di st' intrecciu di culturi.

Biugrafia[mudificà | edità a fonte]

Eròdutu nascì, prisumibilamenti, in 484 a.C. da una famiglia aristucratica di Alicarnassu (Asia minori), cità di a Caria (culunizata finu da u XI seculu a.C. da i Dori), di mamma greca: Dryò, è babbu asiaticu: Lyxes. Puliticamenti fù sempri un avirsariu, incù u cucinu Paniassi, di Ligdami II, tirannu di Alicarnassu, chì guvirnava a cità grazia à l'appoghju di u "Grandi Rè" di Persia Dariu I. Paniassi, accusatu da Ligdami di avè presu parti à una cuspirazioni di aristucratichi par eliminà lu, fù missu à morti. Erodutu riiscì, inveci, à fughja à Samo, cità aderenti à a Leia deliu-attica, d'uriintamentu antipirsianu (457 à.C. circa), induva ebbi a pussibilità di parfiziunà a so cunniscenza di u dialettu ionicu. Vultò in a so patria intornu à u 455 a.C. videndu cusì a cacciata di Ligdami. In u 454 à.C. Alicarnassu intrì in a sfera di influenza atinesa, divintendu tributaria di a cità attica.

Erodutu viaghjò è visitò gran' parti di u Mari Tarraniu uriintali, in particulari l'Egittu induva, affascinatu da quidda civiltà, firmeti par quattru mesa. U scopu di i viaghji fù prubabilamenti a racolta di i matiriali utuli distinati à a ridazzioni di a so opara (i Storii). Da u 447 a.C. sughjurnò à Atena, induva cunniscì Pericle, u pueta tragicu Sofocle, l'architettu Ippodamu di Miletu, i sufisti Eutidemu è Protagora; in u 445 a.C. participò à i Panatenei, duranti i quali lighjiti publicamenti brani di a so opara, ricivendu ni in premiu a nutevuli somma di 10 talenti.

U scrittori si stabilì infini in a culonia panellenica di Thurii (in Magna Grecia, in u locu induva surghjia l'antica Sibari), à a quali fundazioni cullaborò intornu à u 444 a.C.
A tradizioni voli ch'è ci murissi in l'anni successivi à u scoppu di a Guerra di u Peloponnesu (cunvinziunalamenti in 425 a.C. circa), à a quali accenna in a so opara. In rialità locu, data è circustanzi di a so morti sò ignoti.

« … Assurdantu sarà u fraiu quandu i dui schieramenti sarani à cuntattu, scudu contru scudu… ùn ritrucidarani micca di un solu passu davanti à a piova di colpi numichi, avanzarani inveci, finu à quandu l'elmu mitigarà a guerra" »
(Erodutu, Storii, Siconda Guerra Pirsiana)

U pinsamentu di Erodutu[mudificà | edità a fonte]

Par capiscia bè a grandi rivuluzioni uparata da Erodutu, cunsidaratu sicondu u locu cumunu com'è patri di a sturiugrafia, bisogna fà parechji premissi. Innanzi tuttu u cuncettu di storia in antica Grecia era lighjiramenti diffarenti da quiddu ch'è no intindimu oghji: veni à dì una siquenza crunulogica di avvinimenti discritta in modu obiettivu è incù metudu scentificu, tantu ch'è par moltu tempu Tucidide fù cunsidaratu u più veru è anticu sturiugrafu grecu, par quantu riguarda a scintificità di a narrazioni.

In a Grecia Antica infatti a storia era cunsidarata innanzi tuttu com'è magistra vitae è avia dunqua un fini pedagogicu è solu sicundariamenti scentificu. U fini di a narrazioni erudutea, com'eddu hè pussibuli deducia da a dichjarazioni in u priambulu, era quiddu di racuntà "gesti di l'eroi", ancu s'è dopu tali premissa sarà solu parzialamenti mantinuta. L'ottica incù a quali Erodutu cunsidareghja l'avvinimenti, i valori di a storia è l'azzioni umani hè analoga è paragunevuli à quidda duminanti in u mondu di l'epos (epica), in u quali l'omini agiscini spinti da u desideriu di gloria in l'intentu di lascià un ricordu imperiscibili di sè. Bench'è a ricerca storiugrafica tendi à a raziunalisazioni di u prisenti in a ricerca di una dinamica causi-cunsiquenzi, a cumpusizioni erudutea ùn pò micca fà à menu di ammetta l'esistenza di un'entità divina, terribuli è scunvuglienti a quali, in ultima istanza, erani ripurtati i rinversci di u distinu.

L'opara era distinata à una littura pubblica è quista fù certamenti una di i primi formi di trasmissioni di u testu; par sta raghjoni u stili aduttava sprissioni furmulari di carattaru epicu è prucedi sicondu una dinamica circulari, sempri circhendu di rimana à so modu imparsunali è ughjittivu. Nonustanti attinghji da u matiriali epicu è da a logugrafia (terminu chì indicava urighjinariamenti a "scrittura in prosa", in a quali l'autori racuglitini in opari urganicamenti strutturati discrizzioni di paesi stranieri, lighjendi lucali eroichi, è cetara.), Erodutu sarà u prima à ricircà un filu logicu in a succissioni di l'avvinimenti, chì si traduci in u rapportu causa-effettu. A storia ùn hè micca cunsidarata da Erodutu com'è una simplici seria di avvinimenti chì si succedini in u tempu, ma com'è un insemu di fatti culligati frà eddi da una cumplessa reta di rapporti logichi, beddi intellighjibili.

I principii maestri annantu à i quali si fonda a mitudulugia erudutea sò:

  • ὄψις: vista
  • ἀκοή: ascoltu
  • γνώμη: criteriu (incù u quali seleziuneghja i dati racolti da vista è ascoltu in u casu ch'è siini in cuntradizioni, o i dividi frà quiddi visti da eddu è quiddi ch'eddu hà intesu cuntà)

Erodutu dichjara dunqua esprissamenti ch'eddu hà un metudu è ch'è i so raconti sò veridichi. In rialità Erodutu accosta in manera asistematica dati autentichi à fatti palisamenti favulosi: u fini era quiddu di diverta i spittatori. Hè dunqua sempri à una via di mezu frà u logugrafu è u storicu, un narradori di storii più ch'è un storicu in sensu mudernu. Si pò eppuri cunsidarà lu com'è u patri di a sturiugrafia parchì quantunqua ci sò l'assunti metodichi curretti (ancu s'è ci voli à tena contu di l' arrori di u grecu, com'è i pripundiranti finalità epicu-narrativi, a schersa criticità è a guasi tutali assenza di ricerca scentifica di i fonti).

Erodutu introduci in u so pinsamentu ancu ciò ch'è no oghji pudemu chjamà filusufia di a storia. Sicondu Erodutu, infatti, u prutagonistu di a storia hè a divinità, chì hè garanti di l'ordini univirsali ed hè dunqua una divinità cunsirvatrici. In l'attimu stessu in u quali l'ordini hè comprumissu a divinità intarveni, sicondu quiddu principu ch'è l'autori difinisci com'è φθόνος τῶν θεῶν (invidia di i 'dei). Tali principu filusoficu si basa annantu à una cuncizzioni arcaica di a divinità: in a Grecia antica, i dei pussidiani attributi piuttostu "umani", ed erani ghjilosi di a probbia gloria è di u probbiu puteri. L'omu chì otteni troppa furtuna, dunqua, incorri in a so φθόνος, invidia, è hè cunsiguintamenti uccisu o privu di a probbia gloria. Devi dunqua adattà si à a so vulintà, circhendu di capiscia la incù i divinazioni, l'oraculi è l'uneirumanzia (intarpritazioni di i sogni). Quidda di Erodutu ùn hè micca digradazioni cabalistica, ma hè un schema mintali di assirvimentu à a divinità, tipicu di l'ità arcaica. Una visioni di a Storia priculusamenti mischiata dunqua à a riligioni, ma di a quali Erodutu supareghja i trappuli grazia à a so limpida unistà è logica intillettuali.

Rilativisimu eruduteu[mudificà | edità a fonte]

L'ambienti incù u quali fù à cuntattu u storicu hè l'Atena di Pericle, in a quali i valori tradiziunali di l'aristucrazia naturali sò cuntistati veemintamenti da i sufisti, intillettuali pulemichi chì fondani a probbia critica in a cundanna di i nomoi, cunvinziunali vali à dì artificiali dunqua micca degni di rispettu, impurtanza, intaressu.

Si tratta dunqua di elementi critichi ancu di l'impiantu piriegeticu di Erodutu chì analizeghja è studieghja probbiu i nomoi di i pupulazioni barbari, chì, s'è da una parti erani criticati da i sufisti par a so non currispundenza à a fusis, erani ancu cuntraditi da l'espunenti di u cusiddittu tradiziunalisimu eticu, chì vidiani in u nomos prubbiamenti grecu l'unica fonti di virità, ghjustizia è sicurezza.

Erodutu rispondi uniscendu parechji aspetti cuntrarii di i dui visioni, riiscendu à sfughja à i critichi è dendu significatu probbiu à a so ricerca. Eddu, à traversu u rilativisimu di Protagora rifiuta di ricunnoscia com'è unica degna di attinzioni a tradizioni greca, affirmendu ch'è à ogni omu i probbii custumi apparisciarani sempri i migliori, è cuntesta à i sufisti l'inutilità o a dannusità di i nomoi affirmendu ch'eddi miretani attinzioni è rispettu in quantu sprissioni par ogni populu di a probbia tradizioni è cultura. A mudernità di Erodutu hè chjara probbiu in stu passaghju culturali è storiugraficu.

A quistioni erudutea[mudificà | edità a fonte]

Frammentu di u Papiru Ossirincu 2099 (datatu à a prima parti di u II sec. d.C.), cuntinenti un branu di i Storii di Erodutu, Libru VIII.

Postu ch'è l'opara uriginali di Erodutu fù rivista è espugnata arbitrariamenti da i grammatichi alessandrini, i filuloghi è quiddi chì studiavani a litteratura greca, si sò posti u prublemu di individuà a struttura è u carattaru uriginali di l'opara.

I premissi sustanziali annantu à i quali si fonda u dibattitu riguardani i discrasii pruspettichi è u frammintisimu storicu chì sò implicati in l'intreia opara erudutea.

Una prima iputesi dividi l'opara mittendu prima i guerri pirsiani è dopu i λόγοι (discorsi) intruduttivi.

Jacoby, in u 1913, iputizò ch'è in urighjina l'opara saria stata cumposta in chjavi acruamatica (distinata à a littura pubblica, in discorsi siparati) è chì dopu Erodutu, vinutu à cuntattu incù l'ideulugia periclea, aghji fusu insemu tutti i varii discorsi. De Sanctis tiurizò inveci ch'è Erodutu avaria racuntatu a storia da u puntu di vista di i Pirsiani è ch'eddu avaria, par via di cunsiquenza, prisintatu i varii populi da eddi scuntrati.

Infini, l'iputesa unitarista afferma ch'è Erodutu cuntò a storia di i culonii grechi sicondu un'ottica univirsalistica, ripprisintendu u scontru frà Urienti è Uccidenti. I sustinidori di 'ss'iputesa mettini in luci l'episodiu iniziali di l'opara, l'assughjittamentu di i culonii grechi da parti di Cresu (560 a.C.), è l'episodiu finali, a libarazioni di Sestu, ultima cità greca in mani à i Pirsiani.

I Storii[mudificà | edità a fonte]

L'opara "Storii" (Ἱστορίαι Historìai) hè divisa in 9 libra: si tratta di una divisioni uparata da i grammatichi alessandrini (in ità ellenistica, III seculu a.C.).

I primi quattru libri sò suddivisi in:

  • intruduzioni mitulogica (archaiologhia)
  • logos lidicu (induva si parla di u rè Cresu è si faci dunqua rifirimentu à i culonii grechi assughjittati (560 a.C.))
  • logos persianu
  • logos egiziu
  • logos sciticu
  • logos libicu

Trama di l'opara[mudificà | edità a fonte]

In u priambulu, dopu à avè indicatu u so probbiu nomu è quiddu di a cità nativa, Erodutu prisenta a so opara, illustrendu ni u scopu generali è u tema:

(GRC)
« Ἠροδότου Ἁλικαρνησσέος ἱστορίης ἀπόδεξις ἥδε, ὡς μήτε τὰ γενόμενα ἐξ ἀνθρώπων τῷ χρόνῳ ἐξίτηλα γένηται, μήτε ἔργα μεγάλα τε καὶ θωυμαστά, τὰ μὲν Ελλησι, τὰδὲ βαρβάροισι ἀποδεχθέντα, ἀκλεᾶ γένηται, τά τε ἂλλα καὶ δι'ἣν αἰτίην ἐπολέμησαν ἀλλήλοισι »
(CO)
« Quista hè l'espusizioni di a ricerca di Erodutu di Alicarnassu, parchì l'avvinimenti umani ùn svanischini micca incù u tempu è l'impresi grandi è maravigliosi, scompii sii da i Grechi ch'è da i barbari, ùn diventini micca privi di gloria; in particulari Eròdutu ricerca par chì raghjoni cumbattini trà eddi. »
(Erodutu, Storii, I, 1.)
Leonida è l'armata spartana à i Termopili, dipintu ottucintescu di Jacques-Louis David

In Persia u rè Ciru u Grandi intendi cunquistà tutti i pussidimenti di l'altri guvarnadori trà i quali Candaule, Gige è Cresu. In u prima libru Erodutu narra varii episodii fantastichi com'è quiddu di a moglia di Candaule scuparta nuda da Gige è un stalvatoghju pienu di curaghju è onori cuntatu da Solone à Cresu. Scunfittu in una battaglia quist'ultimu da Ciru, quiddu diventa u suvranu assulutu di a Persia è si culloca in Babilonia ind'eddu mori (529 a.C.). In u sicondu libru sò esposti tutti i qualità è i curiusità di a terra d'Egittu, induva tandu guverna Cambise II. Fendu rifirimenti à i so viaghji compiuti in ghjuvantù, Erodutu furnisci una discrizzioni dittagliata di i loca, di i paisaghji, di l'usanzi pupulari è di i tradizioni di l'Egittu, sottuliniendu in particulari i funzioni di u fiumu Nilu. In i libra III è IV fù narratu com'è Cambise cunquistò incù ripituti assalti l'Egittu, terra di i faraoni, è com'è Dariu I li succedi à a so morti. Eddu immediatamenti nota ch'è a Grecia hè un puntu strategicu induva fundà novi cità è insidiamenti parchì furnisci l'accessu di i cummerci trà l'Urienti è l'Uccidenti par mezu di u Mari Tarraniu. Immediatamenti Dario principia à cunquistà i culonni grechi ionichi di l'Asia Minori (l'oghjinca Turchia) è à divida li in satrapii punendu à capu di ognuna un guvarnadori. In u V libru di i cità ionichi vidati da Aristagora si rivoltani contru u duminiu di Dariu I è di seguitu a ribillioni fù sustinuta in Ellade da i puliticanti Milziade è Aristide i quali formani un armata oplita. A battaglia si svoglii in u 490 a.C. à Maratona è l'armata greca, molta più infiriori di numaru à quidda numica, riesci à scunfighja Dariu. A vittoria a si devi à l'unioni di i poleis Sparta è Atena è à u curaghju di l'omini ellenichi. Pochi anni dopu u figliolu di Dariu Serse ripiglia u prugettu espansiunisticu di u babbu è assalta parechji cità ionichi com'è Miletu (libru VII). Tandu veramenti l'intreia Grecia hè minacciata è tutti i poleis, dopu u sacrifiziu di u spartanu Leonida à i Termopili, s'uniscini puliticamenti è militaramenti par fà fronti à a cupiosa armata di Serse. In l'ottavu libru Erodutu narra i battagli cundutti da Temistocle: prima à Capu Artemisiu in i circonda di Atena, induva i grechi si ritirani strategicamenti ma parmittendu cusì à i pirsiani di spianà a capitali, è di seguitu a battaglia finali di Salamina svolta si in una spezia di picculu golfu. I pirsiani, ricati si in u picculu spaziu incù tutti i navi, rimanini incagliati è cusì suspresi da i navi grechi chì i distrughjini una dopu l'altra. A guerra cumbattuta par a siconda volta contru i pirsiani da a Grecia hè vinta di novu (IX libru). In l'ultima parti di l'opara Erodutu dirighji un' invucazioni à Calliope, dea di i pueti, è di seguitu narra a battaglia trà a Grecia è l'usurpatori Mardoniu.

Metudu storiugraficu[mudificà | edità a fonte]

I fonti[mudificà | edità a fonte]

U studiu di i fonti scritti, usati da Erodutu, hè resu difficiuli da a perdita di l'opari à eddu pricidenti; sicuramenti sarà statu influinzatu da i logugrafi ma a misura di st' influenza hè scunnisciuta. Sicondu Eforu di Cuma, a basa di i Storii pruveni da Xanto di Lidia. In rialità, l'unicu pricursori sicuru hè Ecateu di Miletu; quantunqua nantu à i fonti scritti, da i quali hà attintu, Erodutu hè dicisamenti evasivu. L'autori hà indubbiamenti usatu ducumenti ufficiali (pirsiani, atinesi è delfichi), epigrafi è racolti.

U prublemu di a cunclusioni[mudificà | edità a fonte]

Molti discussioni sò nati da u fattu ch'è l'opara erudutea si concludi incù un avvinimentu minori, com'è hè a presa di Sestu, avvinuta in u 478 a.C.; à quistu s'aghjunghjini parechji prumessi di l'autori, disattinzioni (com'è un λόγος assiru o a narrazioni di a morti di Efialte), è imparfizzioni è incungruenzi. Sicondu parechji critichi, l'opara hè stata intarrotta da circustanzi esterni, mentri u travagliu era in corsu, com'è a Guerra di u Peloponneso. Tucidide è Aristoteli, è più ricintamenti Wilamowitz è Jacoby, iputizetini ch'è Erodutu avissi vulsutu ghjunghja finu à u mumentu di a custituzioni di a leia deliu-attica (477 à.C.).

I sustinidori di a cumplittezza di l'opara analizeghjani soprattuttu l'ultimu libru; Lucianu Canfora susteni ch'è u cullocquiu trà Artembare è Ciru, chì si cuncludi incù a frasa "priparà sii à ùn essa più duminatori ma duminati", apparisci "palisamenti cunclusivu", adattu à u tema di a "Storia pirsiana". I prumessi micca rispittati da l'autori sò

« spiigati inveci com'è svisti. Ancu Erodutu, com'è Omeru, avia u drittu di sunnichjà calchì volta. »
(à.Lesky, Storia di a litteratura greca,I)

Inoltri bisogna ricurdà ch'è l'opara era distinata à un usu urali, par u quali ùn ci era micca a nicissaria prisenza di un finali.

A furtuna[mudificà | edità a fonte]

U ghjurnalistu polaccu Ryszard Kapuściński era un grandi ammiratori di Erodutu, tantu da riparcorra in un libru, In viaghju incù Erodutu, i so itinerarii. Erodutu mintuvava a "furtuna" (intesa com'è distinu è dunqua pudia essa pusitiva o nigativa) induva ùn pudia micca spiigà certi finomini è avvinimenti.

Bibliugrafia[mudificà | edità a fonte]

  • Jacoby, Felix, "Herodot", in Paulys Realenzyklopädie der klassischen Altertumswissenschaft, Suppl. II, 1913, cc. 205-520
  • Pohlenz, Max, Herodot, der erste Geschichtsschreiber des Abendlandes, Berlin-Leipzig 1937.
  • Gigante, Marcello, ΝΟΜΟΣ ΒΑΣΙΛΕΥΣ, Napuli 1956.
  • Momigliano, Arnaldo, "The Place of Herodotus in the History of Historiography", in Id., Secondo contributo alla storia degli studi classici, Roma 1960, pp. 29–44.
  • Immerwahr, Henry, Form and Thought in Herodotus, Cleveland, Case Western Reserve University Press, 1966.
  • Fornara, Charles W., Herodotus: An Interpretative Essay, Oxford, Clarendon Press, 1971.
  • Hartog, François, Le miroir d'Hérodote, Parighji, Gallimard, 1980.
  • Corcella, Aldo, Erodoto e l'analogia, Palermu, Sellerio, 1984.
  • Boedeker, Deborah (ed.), Herodotus and the Invention of History, (= « Arethusa » 20), Buffalo 1987.
  • Lateiner, Donald, The historical method of Herodotus, Toronto: Toronto University Press, 1989. ISBN 0-8020-5793-4.
  • Momigliano, Arnaldo, The classical foundations of modern historiography. Berkeley: Univ. of California Press, 1990.
  • Nenci G., Reverdin O.(eds), Hérodote et les peuples non-grecs, Entretiens Hardt 35, Geneva 1990
  • Evans, J.A.S., Herodotus, explorer of the past: three essays, Princeton, NJ, Princeton University Press, 1991. ISBN 0-691-06871-2.
  • Dorati, Marco, Le Storie di Erodoto: etnografia e racconto, Pisa-Roma 2000.
  • Thomas, Rosalind, Herodotus in context: ethnography, science and the art of persuasion, Cambridge: Cambridge University Press, 2000.
  • Luraghi, Nino (ed.), The Historian’s Craft in the Age of Herodotus, Oxford 2001.
  • Munson, Rosaria Vignolo, Telling Wonders: Ethnographic and Political Discourse in the Work of Herodotus, Ann Arbor 2001.
  • Bakker, Egbert J.; de Jong, Irene J.F.; van Wees, Hans (eds), Brill's companion to Herodotus. Leiden: E.J. Brill, 2002. ISBN 90-04-12060-2.
  • Munson, Rosaria Vignolo, Black Doves Speak. Herodotus and the Languages of Barbarians, Cambridge (Mass.) 2005.
  • Dewald, Carolyn; Marincola, John (eds), The Cambridge companion to Herodotus. Cambridge: Cambridge University Press, 2006. ISBN 0-521-83001-X.
  • Miletti, Lorenzo, Linguaggio e metalinguaggio in Erodoto, Pisa-Roma, Fabrizio Serra Editore, 2008, ISBN 978-88-6227-130-1
  • Haziza, Typhaine, Le Kaléidoscope hérodotéen. Images, imaginaire et représentations de l'Égypte à travers le livre II d'Hérodote, Parighji, Les Belles Lettres, 2009.

Fonti[mudificà | edità a fonte]

'Ss'articulu pruveni in parti o in tutalità da l'articulu currispundenti di a wikipedia taliana.