Isula d'Elba

À prupositu di Wikipedia
(Reindirizzamentu da Elba)
L'Isula d'Elba vista da u spaziu.
A bandera elbana in a forma stabilita in 1814 da Nabulionu Bonaparte annantu à u mudeddu di i Bonnes Villes inclusi in l'Imperu francesu

L'isula d'Elba o, simpliciamenti, Elba, hè un'isula situata trà u mari Liguru à u nordu, u canali di Piumbinu à livanti, u mari Tirrenu à u sudu è u canali di Corsica à punenti, posta à circa 10 chilomitri da a costa. Hè a più grandi di l'isuli di l'Arcipelagu Tuscanu, è a terza più grandi d'Italia (223 km²). Hè longa 29 km è larga 18,5 km. Hè pupulata di 32000 abitanti (2016). L'Elba, incù l'altri isuli di l'arcipelagu (Pianosa, Capraia, Gurgona, Monticristu, Gigliu è Giannutri) faci parti di u Parcu Naziunali di l'Arcipelagu Tuscanu.L'isula era chjamata à u tempu di l'Etruschi Aethalia.

L'isula era chjamata da i grechi Aithàle (Αιθάλη)[1][2][3], Aithàleia (Αιθάλεια)[4] è Aithalìa (Αιθαλία)[5], tutti noma derivanti da u terminu grecu aithàle ("fulighjina") in rifirimentu à l'attività di lavurazioni di u farru estrattu in i mineri elbani. Par i Latini era inveci Ilva[6], tuponimu di prubabili urighjina prirumana da i Liguri Ilvates, chì duranti u Medievu si trasfurmò in Ilba[7] è Helba.[8]

A vetta di u Monti Capanni incù fiurituri di Genista desoleana

Giugrafia[mudificà | edità a fonte]

U quartieri pasturali di Petra Murata, tipicu asempiu di l'ambienti muntagnolu di l'Elba uccidintali

L'isula d'Elba hè a più purzioni stesa chì ferma di l'anticu trattu di terra emersa chì culligava a penisula italica à a Corsica, dopu l'altri isuli di l'Arcipelagu Tuscanu. I costi sittintriunali sò bagnati da u mari Liguru, quiddi uriintali da u canali di Piumbinu, quiddi miridiunali da u mari Tirrenu è quiddi uccidintali da u canali di Corsica. U tarrenu hè moltu variu, è divisu in parechji parti sicondu a so cunfurmazioni è l'era giulogica in a quali s'hè furmatu:

  • A parti muntosa è più ricenti, à punenti, hè duminata à u centru da u Monti Capanni (1018 m s.l.m.), di u quali faci parti a Costa di u Soli.
  • à u centru si stendi un trattu spartu par u più, è a larghezza si riduci à soli quattru chilomitri. Hè probbiu in sta parti di l'isula ch'eddi si trovani i centri maiò : Portufarraiu, Campu in l'Elba.
  • À livanti si trova inveci a parti più antica di l'isula, chì s'hè furmata più di 400 milioni d'anni fà. In quidd'aria cuddinari, duminata à u sudu da u Monti Calamita (413 s.l.m.) è à u nordu da a Cima di u Monti (516 s.l.m.), si trovani i ghjacimenti di farru chì resini famosa l'isula d'Elba.

L'isula hè distinta da a prisenza d'ampii inziccaturi rinosi, trà i quali i golfi di Lacona, Marina di Campu, Procchio è Biodola.

Suddivisioni amministrativa[mudificà | edità a fonte]

L'isula hè divisa in ottu cumuni, tutti afferenti à a pruvincia di Livornu par un tutali di circa trenta milla abitanti, chì aumentani nutevulamenti duranti l'istati.

Cumuna Pupulazioni
File:Capraia Isola-Stemma.png Campu in l'Elba 4 651
File:Capoliveri-Stemma.png Capoliveri 3 887
File:Marciana (Italia)-Stemma.png Marciana 2 217
File:Marciana Marina-Stemma.png Marciana Marina 1 993
File:Porto Azzurro-Stemma.png Portu Turchinu 3 578
File:Portoferraio-Stemma.png Portufarraiu 12 224
File:Rio Marina-Stemma.png Riu Marina 2 274
File:Rio nell'Elba-Stemma.png Riu in l'Elba 1 244

A costa sudu-uccidintali di l'isula, chjamata Costa di u Soli, hè, in a so parti più miridiunali, una di i zoni più friquintati da i turisti par a biddezza di i spiaghji, mentri u virsanti uriintali, dinuminatu Costa luccicanti, hè carattarizatu da a prisenza di l'exi mineri di farru, incù particulari è unichi carattarischi di luccicori è di culori in tuttu l'ambienti circustanti, è in particulari à i spiaghji, biddissimi in quantu sempri pocu friquintati da turisimu di massa.

Idrugrafia[mudificà | edità a fonte]

Da i rilievi maiò di l'isula falani numarosi corsi d'acqua à rigimu di turrenti, chì subraneghjani raramenti i 3 km. Duranti l'istatina, quandu i pricipitazioni si riducini à u minimu, ni risulta à spessu chì quiddi di minori lunghezza è purtata si n'assecchini, lascendu u lettu asciuttu. I più impurtanti, urdinati par lunghezza, sò:

  • Fossu di San Francescu, 6,5 km;
  • Fossu Barione, 5,1 km;
  • Fossu di Redinoce, 2 km

À i peda di u Monti Capanni, in una vaddi vicinu à u paesi di Poggio, hè prisenti una surghjenti chjamata Fonti di Nabulionu (un tempu Fonti di l'Acquaviva) chì hè imprudata da i citatini è imbuttigliata da a fabbrica umonima incù u logu di u Parcu Naziunali di l'Arcipelagu Tuscanu.

Clima[mudificà | edità a fonte]

U clima di l'isula prisenta par u più carattaristichi meditirranii, eccituatu par u Monti Capanni induva l'inguerni tendini à essa mudaratamenti freti. I pricipitazioni sò cuncintrati in u periodu vaghjimali. I valori medii chì si righjistrani à Portufarraiu sò ripurtati quì sottu.

Mesi Ghji Feb Mar Apr Mag Ghju Lug Aos Set Ott Nuv Dic Annu
Tampiratura massima media (°C) 12 13 14 16 21 24 27 27 25 20 15 13 18,9
Tampiratura minima media (°C) 8 9 10 12 16 19 22 21 19 15 10 8 14,1
Piuviti (mm) 61 53 51 47 28 24 13 30 51 82 86 69 595

Storia[mudificà | edità a fonte]

Testa in terracotta di ità etrusca da Monti Casteddu
Lettari etruschi annantu à stuvigli di casa di Monti Casteddu: Spurinies è ...eitus

L'isula era dighjà abitata duranti u Paleuliticu, com'eddi a dimostrani i ritruvamenti di strumenti litichi (Lacona è Procchio). U Niuliticu hè attistatu da manufatti in petra è ussidiana (pioli, punti di freccia è lami) ritruvati annantu à u Massicciu di u Monti Capanni (Cantonu à a Guata, Cantonu di l'Acula, Serraventosa, A Stretta, Piana di Moncione, Chjusa Borsella), Marciana Marina, Procchio, Lacona, Biodola, Portufarraiu, Cavo, Riu in l'Elba. Nutevuli tracci di l'Ità di u Ramu è di l'Ità di u Bronzu sò stati nutati in parechji sittori di l'isula; di grandi intaressu sò a Necropoli rupestra di Riu Marina, eneulitica, l'insidiamenti protustorichi di u Monti Capanni è di u sittori uriintali (Cima di u Monti, Volterraio) è i siti megalitichi di i Sassa Ritti, di i Piani à a Sughera, di Monti Còcchero, Monte Ghjovi, Cantonu di l'Acula, Serraventosa, Petra Murata è Cima di u Monti. Sicondu a tradizioni litteraria, in ebbica protustorica l'Elba era abitata da i Ilvati, una pupulazioni appartinenti à l'etnia di i Liguri, com'è sembra attistatu da i tuponimi Borandasco, Soleasco è Marserasca incù u suffissu tipicu in "-asco"; da quì, sicondu parechji, u nomu anticu di l'isula: Ilva.

Ricchissima di ghjacimenti di farru, l'isula d'Elba resi pussibuli u sorghja di a civiltà etrusca, a quali custruì parechji paesi furtificati (Monti Casteddu, Castiglione di San Martinu è Castiglione di Campu) incù a Necropoli ellenistica di Capoliveri è a Necropoli di Casa di u Duca. In 453 a.C. l'isula fù sacchighjata da a flotta siracusana cummandata da Apelles è Phayllos.

Più dopu, incù u duminiu di Roma, annantu à l'isula funi edificati almenu trè villi marittimi (Villa di a Linguella, Villa di i Grotte è Villa di Capu Casteddu). Sempri à l'ità rumana ricoddani parechji impurtanti relitti subacquei (Relitti di Sant'Andrea, Relittu di u Nasuto, Relittu di Chiessi, Relittu di Procchio è Relittu di Punta Cera). Un' intarissanti traccia tupunumastica d'ità rumana hè custituita da a lucalità Remmiano vicinu à Cavoli, chì dirivaria da u pussidimentu di un Remmius.

Dopu à a caduta di Roma, l'Elba divintò tarritoriu di l'Ostrogoti è dopu, in u 610, di i Longobardi; à quisti ultimi si devini numarosi tuponimi prisenti sempri oghji annantu à l'isula, com'è Gualdo (da wald, "boscu"), Cafaio (da gahagi, "ricintu") è Catro (da kater, "cancellu"). Cuntistualamenti l'Elba divintò locu d'arimitoriu par i primi anacureti cristiani, trà i quali San Cerbone in u 575. In 874 l'isula fù pisantamenti sacchighjata da i Saraceni, mentri in u 1003 è in u 1016 fù assaltata da Mujāhid à u- ʿĀmirī.

À parta da u prima millenniu dopu Cristu, l'isula divintò parti di u tarritoriu di a Ripublica di Pisa; funi edificati torri di surviglianza com'è a Torra di San Ghjuvanni, u paesi furtificatu di Montemarsale è a Furtezza di u Volterraio, situata annantu à un'altura inaccessibili par truvà rifughju da l'incursioni di i pirati; à listessu periodu ricoddani parechji impurtanti edifizii riligiosi com'è a Pievi di San Lorenzo, a Pievi di San Ghjuvanni è a Pievi di San Micheli. In u 1399 l'Elba passò sottu a signuria di l'Appiano di Piumbinu. L'isula subì impurtanti divastazioni da parti di cursari tunisiani in u 1442, è dopu par mani di Khayr à u-Din in u 1534 è 1544 è di Dragut in u 1553 è 1555. In 1548 u granduca di Tuscana Cosimu I fundò una cità furtificata simbulicamenti chjamata Cosmopoli (oghji Portufarraiu), cuncipita com'è un presidiu militaru incù u scopu di difenda i costi di u Granducatu è di l'Elba è ancu com'è sediu di i Cavalieri di Santu Stefanu.

L'imperatori Nabulionu Bonaparte fù esiliatu à l'Elba in 1814 è ci firmò 10 mesa. À tistimunianza di a so pirmanenza restani dui beddi villi ind'eddu sughjurnò: Villa di i Mulini in pusizioni duminanti à Portufarraiu, è Villa San Martinu risidenza estiva di u Corsu à a periferia di a piccula capitali elbana; da u 23 aostu à u 5 sittembri 1814 Bonaparte sughjurnò vicinu à u Santuariu di a Madonna di u Monti (Marciana). I dui guerri mundiali ani vistu mora cintunari di ghjovani elbani; è i dui dopuguerra ani vistu emigrà migliaii di lavuradori elbani. Più ricintamenti, grazia à u turisimu internaziunali, l'isula hè divintata famosa (ancu à u stranieri) par u so vinu, in particulari l'aleaticu, dolci vinu licurosu da dessert chì spessu accumpagna u dolci lucali, a schiaccia briaca. In u 2002 è in u 2011, parechji Cumuni di l'isula ani subitu catastrofi naturali di tipu alluviunali chì ani purtatu danni impurtanti annantu à i tarritorii culpiti; l'ultimu di quisti, successu u 7 nuvembri 2011, hà incausatu ancu una vittima à Marina di Campu.

Musei[mudificà | edità a fonte]

Noti[mudificà | edità a fonte]

  1. Ecateo di Mileto, Periegesis, fr. 1F59
  2. Scilace, Periplo, VI, 1.
  3. Scilace, Periplo, VI, 1.
  4. Filone di Biblo, 573F13.
  5. Strabone, Geographika, III, 123.
  6. Gaio Pliniu Sicondu, Naturalis Historia, III, 81
    Titu Liviu, Storii, XXX, 39, 1
    Pomponio Mela, Chorographia, II, 122
    Lucio Anneo Seneca, Epistole, II, 3
    Caio Giulio Solino, Collectanea rerum memorabilium, III, 2.
  7. Archiviu di Statu di Pisa, Cumuna di Pisa, divisioni A.
  8. Grigoriu Magnu, Dialoghi, III, 2.

Fonti[mudificà | edità a fonte]

'Ss'articulu pruveni in parti o in tutalità da l'articulu currispundenti di a wikipedia in talianu.