Andi

À prupositu di Wikipedia
A Curdigliera di l'Andi

A Curdigliera di l' Andi (o Curdigliera di l'Ande) (in spagnolu Cordillera de los Andes) hè un'impurtanti catena muntosa di l'America miridiunali, situata in a parti più uccidintali di u cuntinenti. Incù i so 7 200 km di lunghezza (da l'istmu di Panama, à u nordu, finu à Capu Horn, à u sudu) hè cunsidarata a catena muntosa più longa di u mondu. A so larghezza media hè di 240 km, tucchendu in u puntu più stesu i 500 km (frà u 18º è u 20º parallelu sudu), mentri l'altezza media hè di circa 4 000 m.

A catena di l'Andi hè furmata principalamenti da dui grandi sittori: a Curdigliera Urientali è a Curdigliera Uccidentali in gran' parti siparati da una prufonda diprissioni intermedia, in a quali surghjini altri cateni di impurtanza minori, a principali di i quali essendu a Cordillera de a Costa cilena. Altri picculi cateni surghjini à i lati di i grandi cateni.

L'Andi traversani setti stati di l'America miridiunali: Arghjintina, Bulivia, Cili, Culombia, Ecuador, Perù è Venezuela, parechji di i quali essendu noti com'è Paesi andini.

A Curdigliera di l'Andi hè a più alta catena muntosa à u di fora di u cuntinenti asiaticu. A cima più alta, l'Aconcagua, tocca i 6 962 m sopra u liveddu di u mari. A vetta di u vulcanu Chimborazo, in l'Andi equaduriani, hè u puntu di a superficia terrestra più luntanu da u centru di a Terra à causa di u rigunfiamentu equaturiali.

Etimulugia[mudificà | edità a fonte]

Huascarán, Curdigliera Blanca, Perú.

Ci sò parechji tiurii par spiigà l'etimulugia di u nomu "Andi". Parechji ritenini chì diriveghja da a parola quechua anti, chì significheghja "alta cresta". Altri ritenini ch'è u nomu diriveghja da una di i rigioni (suyo) di l'imperu Inca (o Tahuantinsuyo) ditta Antisuyu, chì i so abitanti erani chjamati Anti. Altri cunsidareghjani infini ch'è Andi diriveghja da a parola spagnola andén chì significheghja tarrazzamentu, in rifirimentu à a tipulugia di cultivazioni imprudata in a rigioni andina.

Carattaristichi è diminsioni[mudificà | edità a fonte]

Cono de Arita, Salta (Arghjintina).

Sta catena muntosa hà una lunghezza apprussimativa di 7 200 km.

A so larghezza pò righjunghja i 500 chilomitri in i zoni in i quali si dividi in parechji rami (curdiglieri) includendu l'altipiani (in particulari trà i latitudini 18° S è 20° S).

Urighjina giumurfulogica[mudificà | edità a fonte]

L'urighjina di a catena andina si faci ricuddà à a dinamica di i placchi terrestri vali à dì à a tittonica à zolli: in particulari a subduzioni di a placca tittonica nota com'è placca di Nazca incù a placca sudamericana inghjenna a catena di l'Andi. A placca di Nazca si inabissa à u di sottu di quidda sudamericana, è u strufinamentu inghjinaratu da a subduzioni fondi a roccia a quali ricodda in superficia sottu forma di magma è lava criendu vulcani è muntagni veni à dì un arcu muntosu cuntinintali.

Suddivisioni[mudificà | edità a fonte]

Cayon di u Chicamocha, Andi culumbiani.
U pico Bolívar, Andi venezuelani.

A suddivisioni di i parechji zoni di a catena hà subitu parechji modifichi in u corsu di u tempu, assumendu una numinclatura assuciata à i divisioni puliticu-amministrativi. Cusì, sicondu u tarritoriu attravirsatu, si poni definiscia l'Andi Venezuelani, Culumbiani, Equaduriani, etc. In u 1973, u giulogu Augusto Gansser[1] prupuniti una suddivisioni basata annantu à l'ussirvazioni scentifica di i carattaristichi morfulogichi di a catena muntosa:

L'Andi sittentrioni è australi sò chjamati Andi di Tipu Cullisiunali, par essa si furmati da l'obduzioni di a crosta uceanica. L'Andi cintrali currispondini à quiddi difiniti Andi di Tipu Andinu, chì si sò sviluppati da a subduzioni di a crosta marina.[2]

Sub-rigioni[mudificà | edità a fonte]

A giulugia hà prupostu un'altra classificazioni, più dittagliata, di i zoni andini:

Andi sittintriunali[mudificà | edità a fonte]

Andi cintrali[mudificà | edità a fonte]

Andi australi[mudificà | edità a fonte]

Discrizzioni di i zoni principali[mudificà | edità a fonte]

Andi sittintriunali[mudificà | edità a fonte]

Panorama di a Curdigliera Cintrali in Bulivia da l'Isla di u Sol.
Chavin, Perù.

À u sudu di a Culumbia, à a fruntiera incù l'Equadori, l'Andi custituiscini a sola catena muntosa incù cimi vulcanichi alti oltri 5 000 m. Più à nordu, in u Nudu de los Pastos, si suddividi in dui cateni chjamati rispittivamenti Curdigliera Uccidentali è Curdigliera Cintrali; da quist'ultima si urighjineghja a Curdigluera Urientali.

A Cordigliera Cintrali hè siparata da a Curdigliera Uccidentali, par una distanza di circa 400 km, da una faglia prima di a quali scorri u río Patía à sudu è u río Cauca à u nordu.

A Curdigliera Urientali si sipara gradualamenti versu livanti, criendu tandu a conca di u fiumu più impurtanti di a Culumbia, u Río Magdalena. Sta catena muntosa si stendi versu u nordu è in u Dipartimentu di Norte de Santander si suddividi in dui rami; u ramu uriintali entri in u tarritoriu venezuelanu, induva piglia u nomu di Cordillera de Mérida, chì i so naturali estinsioni formani Lara-Falcón è ani una stretta rilazioni incù u Litoral Central (Caracas, Valencia, Maracay) è u Litoral Oriental (Puerto A Cruz, Barcilona).

U ramu uccidintali, chjamatu Sierra de Perijá, si stendi da livanti versu nordu, furmendu a fruntiera naturali trà Culombia è Venezuela, sgradendu gradualamenti versu i Caraibi finu à punta Gallinas, in a penisula di a Guajira, in l'estremu nordu di a Culumbia. Si ricunghjunghji incù a Sierra Nevada de Santa Marta furmendu una vaddi in a quali scorri u Río Cesar. A Sierra Nevada de Santa Marta hè u gruppu muntosu più elevatu di a Culombia (5 775 m) è hè a muntagna custiera più alta di u mondu.

I trè cateni ani cimi di furmazioni principalamenti vulcanica chì righjunghjini oltri 4 000 m di quota. A Curdigliera Cintrali è a Curdigliera Urientali aghjunghjini altezzi di oltri 5 000 m, essendu cuparti da i nevi perenni. Molti di sti vulcani sò attivi è, in u passatu, ani incausatu morti è distruzzioni par via di i splusioni di gasu è di i lahar.

I cità più impurtanti di l'Andi sittintriunali sò Bogotá, Cali è Medellín in Culumbia, Quito è Riobamba in Equadori è San Cristóbal è Mérida in Venezuela.

Andi cintrali[mudificà | edità a fonte]

U sittori intermediu trà Santiago di u Cili è Mendoza, Arghjintina, in un ghjornu d'inguernu.

L'Andi cintrali si stendini da u nudu de Pastu à u Nevado Tres Cruces, in Cili. Cumprendini gran' parti di quiddu chì attualmenti hè u Perù è sò cunsidarati a zona cintrali di l'Andi induva si sò avuti i più elevati liveddi di sviluppu ecunomicu è suciali. I muntagni sò disposti in dui cateni siparati da l'altupianu andinu. A vetta più alta di a rigioni hè u Monti Huascarán (6 768 m) è, in a zona cilena, l'nevado Ojos di u Salado (6 891 m). Si formani dui grandi lava, u Titicaca è u Poopó. I mesetas interni formani i pianuri buliviani. U clima hè caldu aridu è u bioma duminanti hè u disertu. A pupulazioni hè cuncintrata soprattuttu in l'altupianu è longu i costi.

Andi australi[mudificà | edità a fonte]

Monti Mercedario, Pruvincia di San Juan, Arghjintina.
Crateru di u vulcanu Cotopaxi, Equadori.
Vulcanu Chimborazo, Riobamba, Equadori.

L'Andi australi si stendini finu à l'estremità di l'America miridiunali. In sta rigioni si poni ritruvà guasi tutti i tipi climatichi:

Andi antartichi[mudificà | edità a fonte]

L'Andi si stendini finu à a Tierra di u Fuego è, immergendu si in mari, i cimi più alti formani isuli com'è a Georgia di u Sudu è l'isuli Sandwich miridiunali, l'Isuli Orcadi Miridiunali è l'Isuli Shetland Miridiunali. Riemergini di novu in Antartidi.

Clima[mudificà | edità a fonte]

U clima in l'Andi varia nutevulamenti sicondu a latitudina, l'altitudina è dinò di a vicinanza à u mari. U sittori miridiunali hè fretu, intinsamenti nivosu, ancu à altitudini rilativamenti bassi è piuviosu, mentri quiddu cintrali hè più asciuttu è dolci. U sittori nordu di l'Andi hè generalmenti piuviosu è rilativamenti l'altitudina ancu moltu caldu, incù una tampiratura media di 18 °C, in Culombia. U clima hè carattarizatu da cambiamenti cunsidarevuli ancu annantu à distanzi piuttostu brevi. I furesti pluviali si spinghjini à altitudini elevati ancu finu à 1 500 m da i cimi, com'è in u casu di u piccu annivatu di u Cotopaxi. I muntagni ani una grandi influenza nantu à i tampiraturi di l'arii vicini. A limita di a nevi dipendi da a latitudina. In a zona trupicali equaduriana, culumbiana, venezuelana è in u nordu di l'Andi piruviani, righjunghji i 4 500-4 800 m s.l.m., passendu à 4 800-5 200 m in i muntagni à u sudu di u Perù è à nordu di u Cili, finu à latitudini di circa 30° S. Scendi dopu à 4 500 m annantu à l'Aconcagua, à 32° S, 2 000 m à 40° S, 500 m à 50° S è sulamenti 300 m in a Terra di u Focu, à 55° S. Da i 50° S parechji trà i più grandi ghjacciali ghjunghjini finu à u liveddu di u mari[3].

L'Andi di u Cili è di l'Arghjintina poni essa suddivisi in dui zoni climatichi è glaciulogichi: l' Andi rilievi sottumarini è l' Andi umiti. L' Andi rilievi sottumarini si stendini da a latitudina di u Disertu di Atacama finu à a zona di u fiumu Maule; i pricipitazioni sò più spuradichi è si virificheghjani forti oscillazioni di i tampiraturi. A linia di equilibriu subisci drastichi spustamenti annantu à brevi periodi di tempu, lascendu i ghjacciali in ablazioni o in accumulu.

Sport è tempu libaru[mudificà | edità a fonte]

I biddezzi naturali di a rigioni, i ruvini di l'Imperu Inca in Bulivia è Perú è a pussibilità di acceda faciulamenti à i ghjacciali in u sudu di Arghjintina è Cili favurizeghjani u turisimu annantu à grandi scala.

L'Andi prisentani cundizioni ottimi par sport com'è l'alpinisimu è u rafting. U schi, u snowboard è altri sport invirnali si sò furtamenti sviluppati in Arghjintina è Cili. In l'Andi di Transizioni si scontra a più elevata cuncintrazioni di centri sciistichi di l'emisfaru sudu, dopu a Nova Zilanda.

Stazioni schiistichi[mudificà | edità a fonte]

Noti[mudificà | edità a fonte]

  1. (in inglesu) Augusto Gansser, Facts and theories on the Andes in «Journal of the Geological Society», Vol. 129, (2), 1973, pp. 93–131. DOI:10.1144/gsjgs.129.2.0093. URL cunsultatu l'08-10-2009.
  2. (in inglesu) V. à. Ramos, Plata tectonic setting of the Andean Cordillera in «Episodes», Vol. 22, (3), 1999, pp. 183–190.
  3. (EN) Clima di l'Andi. URL cunsultatu u 21-08-2009.

Bibliugrafia[mudificà | edità a fonte]

  • Alberto Maria De Agostini, Andi patagonichi. Viaghji di splurazioni à a Curdigliera patagonica australi, Milano, CDA & Vivalda, 1999-22-11. ISBN 978-88-7808-142-0.


Da veda dinò[mudificà | edità a fonte]


Fonti[mudificà | edità a fonte]

'Ss'articulu pruveni in parti o in tutalità da l'articulu currispundenti di a wikipedia taliana.