Sicilia

À prupositu di Wikipedia
Sicilia
Nome ufficiale: Sicilia
Blasone Bandera
Statu: Italia
Capilocu: Palermu
Superficia: 25.708 km²
Pupulazione: {{{pupulazione}}} ab.
Densità: {{{densita}}} ab./km²
Pruvincie:
  • Agrigentu
  • Caltanissetta
  • Catania
  • Enna
  • Messina
  • Palermu
  • Ragusa
  • Siracusa
  • Trapani
  • Cumune: 390
    Situ ufficiale
    Carta
    A Sicilia vista da u spaziu

    A Sicilia (o Cicilia) (IPA: [siˈʧiːlja], Sicìlia in sicilianu[1], Siçillja in arbëreshë, Σικελία in grecu), ufficialamenti Regione Siciliana, hè una rigioni taliana autonoma à statutu spiciali di 5 089 386 abitanti, u capilocu essendu Palermu.

    U territoriu di a rigioni hè custituitu guasi cumplittamenti da l'isula umonima, a più isula maiori di l'Italia è di u Mediterraniu, è ancu a 45ª isula più stesa in u mondu. A parti rimanenti hè custituita da l'arcipelaghi di l'Isuli Eolii, di l' Egadi è di l'Isuli Pelagii è da l'isuli di l'Isula d'Ustica è Pantellaria. Hè a rigioni più stesa di Italia[2] è u so tarritoriu hè ripartitu in 390 cumuni chi sò custituiti in novi pruvinci. Hè l'unica rigioni taliana à cumpurtà dui cità frà i deci più pupulati d'Italia: Palermu è Catania. Hè bagnata à u nordu da u Mar' Tirrenu, à punenti da u Canali di Sicilia, à u sudu da u Mari di Sicilia, à livanti da u Mari Ioniu è à nordu-livanti da u strettu di Missina chì a sipara da a Calabria.

    I più antichi tracci umani in l'isula ricoddani à u 12.000 a.C. circa. Duranti l'era protustorica si sò sviluppati i culturi ditti di Thapsos, di Castelluccio, di Stentinello. Populi pruvinenti da u cuntinenti talianu o da u Mediterraniu ci si stalletini dopu: trà eddi i Sicani, i Siciliani è l'Elimi. L'VIII seculu a.C. vedi a Sicilia culunizata da i Fenici è da i Grechi è in i 600 anni successivi divintà campu di battaglia di i guerri grecu-punichi è rumanu-punichi. L'isula fù cusì cunquistata da i Rumani è fù parti di l'imperu finu à a so caduta in u V seculu d.C..

    A Sicilia fù cusì terra di cunquista è, duranti l'Altu Medievu, cunquistata da i Vandali, da l'Ostrogoti, da i Bizantini, da l'Arabi è da i Nurmani. Sottu quist'ultimi nascì u Regnu di Sicilia chì durò da u 1130 à u 1816, chì fù suburdinatu dopu à l'Aragunesu, à u Sacru Rumanu Imperu è, infini, à i Burboni sottu i quali si trasfurmò in Regnu di i Dui Sicilii. A Sicilia fù unita à u Regnu d'Italia in u 1860 incù un referendu, in seguitu à a spidizioni di i Milla vidata da Ghjaseppu Garibaldi duranti u Risurgimentu. In u 1946 a Sicilia, custituita in rigioni autonoma à statutu spiciali, hà di novu un parlamentu probbiu, sempri prima di a nascita di a Ripublica taliana.

    Giugrafia fisica[mudificà | edità a fonte]

    Graficu incù l'altimitrìi di a Sicilia

    A Sicilia hè a più isula grandi di u mari tarraniu. S'affaccia à u nordu annantu à u mar' Tirrenu. À nordu-livanti hè divisa da a penisula da u strettu di Missina ed hè bagnata à livanti da u mari Ioniu, à sudu-punenti hè divisa da l'Africa da u canali di Sicilia. L'isula hà una forma chì ricorda apprussimativamenti quidda d'un triangulu incù i trè siguenti vertici:

    Capu Peloro, inoltri, rapprisenta l'estremità uriintali di a rigioni; l'isuli di Strombolicchio, Pantellaria è Lampedusa, inveci, rapprisentani rispittivamenti l'estremità sittintriunali, uccidintali è miridiunali.

    Giulugia[mudificà | edità a fonte]

    Eruzione di u Strombuli

    A Sicilia apparteni à a placca Siciliana Iblea, chì faci parti di a placca africana[3], eccituatu a parti nordu-uriintali chì apparteni à a placca euruasiatica. U muvimentu di a placca africana chì par subduzioni s'immerghji sottu à quidda euruasiatica hà ditarminatu a criazioni di i rilievi muntosi di a rigioni, è ancu a prisenza di friquenti attività sismichi tantu d'urigini tettonica ch'è vulcanica.

    Trà 5,96 è 5,3 milioni d'anni, duranti u Messinianu (ultima fasa di u periodu Miocenu), u Mediterraniu firmò isulatu da l'uceanu Atlanticu prubabilamenti par via d'una crescita di l'attività tettonica. Quissa purtò à a crisa di salinità: u mari Tarraniu cuminciò à svapurà più lestru è a cuncintrazioni di u sali aumintò. Carbunati è sulfati funi dipusitati in grandi quantità annantu à i fundali è n'hè firmatu sempri traccia in i minieri di sali gemma è di ghjessu chì si poni truvà sempri in i pruvinci d'Agrigentu, Caltanissetta è Enna[4].

    Un finominu giulogicu particulari hè u vulcanesimu sidimintariu, chì si scontra in i siti di i macalubi d'Aragona, in a pruvincia d'Agrigentu, è di i maccalubi di Terrapelata, à Caltanissetta. Stu raru finominu rendi l'aria vicina torbida, di culori bianchicciu è pupulata da una seria di vulcaneddi di fanga, alti circa un metru. U finominu hè liatu à a prisenza di tarreni arzillosi pocu cunsistenti, intercalati da liveddi d'acqua salmastra, chì stani sopra à boddi di gasu metanu sottupostu à una certa prissioni. U gasu, à traversu i discuntinuità di u terrenu, affiora in suparficia, trascinendu incun eddu sedimenti arzillosi è acqua, chì danu locu à un conu di fanga, chì a so summità hè tuttu à fattu simuli à un crateru vulcanicu. U finominu assumi un caratteru splusivu, incù spulsioni di materiali arzillosu mischiatu incèu gasu è acqua chi zirla à una certa altezza.[5]

    Vulcani[mudificà | edità a fonte]

    Par via di a so pusizioni, a rigioni è l'isuli circustanti sò tocchi da un'intensa attività vulcanica. I vulcani più impurtanti sò: Etna, Strombuli è Vulcanu. Ani a singularità d'appartena à trè tipulugii diffarenti: eruzioni di lavi basaltichi altirnendu incù periodi di calma par u prima; eruzioni cuntinui è funtani di lava, par u sicondu, chì i so carattaristichi sò stati presi com'è mudeddu tipulogicu da i scentifichi di u sittori, chì ani criatu u terminu tipu strumbulianu par disignà l'attività similari di i vulcani terrestri; infini di tipu splusivu o plinianu par u terzu, carattarizatu da longhi periodi d'apparenti calma è eruzioni viulenti.

    Infini si ricorda l'attività eruttiva chì in u seculu XIX, in l'ariali di u canali di Sicilia oghji dinuminata bancu di Graham, hà inghjinaratu a nascita di l'effimera isula Ferdinandea.

    Isuli minori[mudificà | edità a fonte]

    Una via tipica di l'isula di Panarea, incù abitazioni in stilu meditarraniu

    A Sicilia hè una rigioni cumplittamenti insulari: hè custituita, più ch'è da un'isula principali, da un insemu d'arcipelaghi è d'isuli minori chì formani circa 1,11% di tutta a superficia rigiunali (circa 285,4 km2 annantu à 25.711 km2 tutali). Cumpresa l'isula di Sicilia, ci sò 19 isuli abitati (33.172 abitanti in i soli isuli minori)[6].

    I principali gruppi d'isuli di u grandi arcipelagu di a Sicilia sò l'Eolii, l'Egadi è i Pelagii; l'isuli di u Stagnonu è l'isuli Ciclopi, inveci, custituiscini dui picculi arcipelaghi rispittivamenti à punenti è à livanti di l'isula siciliana, di fronti à i costi di Marsala, in u trapanesu, è di Aci Casteddu, in u catanesu.

    Ustica è Pantillaria, in u mar' Tirrenu è in u canali di Sicilia, formani dui cumuni distinti di i pruvinci di Palermu è Trapani. I centri storichi di Siracusa è Augusta, in u siracusanu, sò situati annantu à dui isuli culligati à a terraferma.

    Monti di Sicilia[mudificà | edità a fonte]

    Rocca Novara ditta ancu Rocca Salvatesta, monti Peloritani

    A Sicilia hè una rigione per u più cullinare (per u 61,4% di u territoriu), mentre per u 24,5% hè muntosa è per u ristante 14,1% hè para (a pianura più grande hè quella di Catania). U rilievu hè variu è, mentre in a Sicilia orientale si pò ricunnosce in l'Appinninu sicilianu, a cuntinuazione di l'Appinninu calabru, a Sicilia cintrale è occidentale ospiteghjanu parechji massicci isulati. Si trova in e Madonie a siconda vetta più alta di l'isula: u pizzu Carbunara (1979 metri).

    À u centru di a Sicilia ci sò i Monti Erei annantu à i quali si trova, à 948 metri d'altezza, a cità d'Enna; mentre in a fascia sudu-orientale trà a pruvincia ragusana è quella siracusana si trovanu i monti Iblei di i quali a cima più alta, u monte Lauro, ghjunghje à un'altezza di 986 m. À punente sorghjenu altri monti d'altezza variabile, com'è i Sicani, di i quali a cima più alta hè u monte Cammarata (1578 metri), è i monti chì circondanu a Conca d'Oru, a pianura induve, affacciata annantu à u mare, si stende Palermu, a cità chì hè u capilocu di 'ssa rigione. À livante cumparisce, visibule da u Strettu di Missina, è ancu da a cima calabresa di l'Aspromonte, a cima annivata di l'Etna, altu 3.343 metri. Incù e so frequente eruzione, l'Etna hà cupertu u territoriu di u circondu di a so lava nera. Cuntrariamente à ciò chì si pudaria pinsà, però, a piana vicina di Catania ùn hè micca d'origine vulcanica, bensì d'origine alluviunale, essendu stata criata da i l'alluvioni traspurtati in i seculi da i fiumi Dittaino, Gornalunga è Simeto.

    I gruppi muntosi in Sicilia.
    Gruppu muntosu Cima più alta Altezza
    Madonie Pizzo Carbonara 1.979 m
    Nebrodi Monte Soro 1.847 m
    Monti Sicani Rocca Busambra 1.613 m
    Peloritani Muntagna Grande 1.347 m
    Monti di Palermu Monte Cuccio 1.050 m
    Monti Erei Monte Altesina 1.142 m
    Monti di Trapani Monte Sparagio 1.110 m
    Monti Iblei Monte Lauro 986 m

    Fiuma è lava[mudificà | edità a fonte]

    U papiru di u fiumu Ciane

    I fiuma siciliani sò tutti di purtata è estinsioni limitata. Quiddi di l'Appinninu à u nordu sò chjamati fiumare, è ani una natura di turrenti chi d'istati sò guasi sempri secchi. L'unichi corsi d'acqua chì t'ani diminsioni impurtanti sò l'Imera Miridiunali, u più longu di l'isula, è u Simeto, quiddu incù u bacinu idrugraficu u più ampiu. Sfocianu in u Mari Ioniu u Simeto, l'Alcantara, l'Agrò, u Ciane è l'Anapo, in u Mari Tirrenu l'Imera Sittintriunali è u Torto, mentri in u canali di Sicilia u Platani, l'Imera Miridiunali (o Salso) è u Belice.

    Par ciò chì riguarda i lava naturali, eccituatu u Lavu di Pergusa è quiddu mezu artificiali di u Lavu Biviere di Lentini, a Sicilia ni hè guasi priva. U lavu di Pergusa, d'urighjini paleuvulcanica, hè celebru par l'antichissimi miti è lighjendi chì u cuncernani è par a fauna è par a flora chì u circonda. Tuttu intornu ad eddu corri un autudromu, chì era in i tempi sediu d'un Gran'Premiu di formula 3000. U lavu hè oramai à risicu d'assiccamentu, chì ùn hà micca immissarii, par via di u custanti prilivamentu d'acqua par usu civili. A custruzzioni di dighi hà criatu grandi lava artificiali, com'è u lavu di l'Ancipa è u lavu Pozzillo (u più maiò di l'isula). Da mintuvà sò dinò u lavu Aranciu, u lavu di Piana di l'Albanesi è u lavu d'Ogliastro.

    Fiumu Lungh. Prov.
    Imera miridiunali 144 km AG - CL - EN - PA
    Simeto 113 km CT - ME
    Belice 107 km AG - PA - TP
    Dittaino 105 km EN - CT
    Platani 103 km AG - CL - PA
    Gornalunga 81 km CT - EN - SR
    Gela 74 km CL - EN
    Salso Cimarosa 72 km EN
    Torto 58 km PA
    Irminio 57 km RG

    Cultura[mudificà | edità a fonte]

    Scrittori siciliani[mudificà | edità a fonte]

    Cucina è Gastrunumìa[mudificà | edità a fonte]

    Viditi puri Cucina siciliana.

    • Alici crudi a lumìa
    • Nvultini di pisci spata
    • Capunata
    • Parmiggiana Siciliana
    • Pasta chî sardi
    • Maccu di favi
    • Macchiruna à a Siciliana
    • Paneddi di cici
    • Purpetti di nannatu
    • Salmurigghiu
    • Arancini
    • Piscistoccu à a Missinisi
    • Pizza fritta à a Siciliana
    • Mustazzuli Siciliani
    • Cannoli
    • Pasta riali
    • Zeppuli di risu
    • Granita
    • Cassata
    • Frutta Marturana
    • Sfinciuna di risu
    • Torta di mennuli
    • Torta di pistacchiu
    • Pignuccata

    Noti[mudificà | edità a fonte]

    1. Scrittu ancu Sixilia; in lingua siciliana antica si contra inoltri a forma Sichilia.
    2. Misura chì cumprendi a superficia di l'arcipelaghi è di l'isuli minori.
    3. Trà Auropa è Africa spunta a micro-placca siciliana-iblea - Curriere.it
    4. Stefanu Zanoli. Quandu si inaridì u Mediterraniu in TuttuScenze, 29 sittembre 1999.
    5. Riserva naturali Macalube d'Aragona
    6. Datu Istat à u 31/08/2011. URL cunsultatu u 24 ghjinnaghju 2012.

    Da veda dinò[mudificà | edità a fonte]

    Bandera di l'Italia E regione taliane Bandera di l'Italia

    Abruzzu - Basilicata - Calabria - Campania -  Emilia è Romagna - Friuli è Venezia Ghjulia - Laziu - Liguria - Lumbardia - Marche - Molise - Piemonte - Puglia - Sardegna - Sicilia - Toscana - Trentinu è Altu Adige - Umbria - Valle d'Aosta - Venetu