Teseiu

À prupositu di Wikipedia
Teseiu uccidi u Minotauru (mosaicu)
Anfura à figuri neri incù Teseiu chì uccidi u Minotauru

Teseiu (o Teseu) (in grecu Θησεύς, in latinu Theseus) in a mitulugia greca era un lighjindariu rè di Atena, figliu di Etra è Egeiu, o di Puseidonu incù u quali Etra una notti avia ghjaciutu. Teseiu fù un eroi - fundatori, com'è Perseu, Cadmu o Erculu chì si battini tutti, risultendu ni vincidori, contr'è avvirsarii chì alliguricamenti ripprisintavani antichi riligioni è istituzioni suciali. Com'è Erculu fù l'eroi di i Dori, Teseiu fù l'eroi fundatori di l'Ioni è fù cunsidaratu da l'Atinesi com'è u so grandi rifurmadori, babbu di a patria è di a dimucrazia in Occidenti. U so nomu cundividi a radica incù a parola "thesmos" (θεσμός), u tarmini grecu chì sta par istituzioni. Fù l'artisgianu di u sinecisimu (synoikismos, abità insemu) - l'unificazioni pulitica di l'Attica ripprisintata da i so viaghji è da i so lavori – sottu a vida di Atena. Una volta ricunnisciutu com'è rè unificadori, Teseiu feci custruiscia annantu à l'Acropoli un palazzu simili à quiddu di Miceni. Pausania narra chì, in seguitu à u synoikismos, Teseiu istituì u cultu di Afrudita Pandemos (Afrudita di tuttu u populu) è di Peitu, chì si cilibrava annantu à u latu miridiunali di l'Acropoli. Parechji festi atinesi erani liati à Teseiu: i Panatenei,l'Oscoforii, i Tesei, l'Ecalèsii, i Metagìtnii, i Sinècii. In a so opara I rani, Aristofani l'indicheghja com'è l'invintori di molti di i più noti tradizioni atinesi. S'è a tiuria chì susteni l'antica prisenza di un duminiu minoicu annantu à l'aria Egea hè curretta, tandu a figura di Teseiu pudaria essa stata ispirata da i vicendi rilativi à a libarazioni da sta prisenza straniera, piuttostu chì da un singulu cunduttieri rialmenti esistutu.

A lighjenda di Teseiu[mudificà | edità a fonte]

Teseiu ed Etra - Laurent de La Hyre

A nascita è i sei lavori di Teseiu[mudificà | edità a fonte]

Egeiu, unu di l'antichi rè di Atena, scelsi com'è moglia Etra figliola di Pitteu rè di Trezeni, una piccula cità chì si trova à sudupunenti di Atena, è quì funi cilibrati i nozzi. A so prima notti di nozzi, Etra camminò nantu à l'acqui di u mari è raghjunsi l'isula Sferia, induva feci l'amore incù Puseidonu, u diu di u mari è di i tarramuti. U fattu d'essa fruttu di quist'unioni mista, deti à Teseiu una cumbinazioni di carattaristichi più divini ch'è murtali. Sicondu un'altra virsioni di a lighjenda, Teseiu hè figliolu di Egeiu è Etra stessa. U rè, postu ch'è imbriacatu da u babbu di Etra, si unì incù a donna annantu à l'isula di Samu, in Asia Minori. Quista virsioni di u mitu sembra tistimunià l'urighjina uriintali di l'eroi è di i riti à eddu didicati (i Tesei). Dopu chì Etra firmessi incinta, Egeiu dicisi di vultà à Atena ma, prima di parta, sippiddì una sandala di soiu è a so spada sottu à un'enorma roccia dicendu li chì, quandu u so figliolu sarà crisciutu, avaristi divutu spustà a roccia incù i so forzi è prenda si l'armi par dimustrà a a so discindenza riali. À Atena Egeiu si unì à Medea, chì era fughjita da Corintu dopu à avè uccisu i figlioli ch'edda avia avutu da Ghjasonu: quì dunqua a sacirdutessa è u rè ripprisintavani u puteri è u vechju urdinamentu suciali. Teseiu crisciti cusì in u paesi maternu. Una volta crisciutu è divintatu un ghjovanu forti è curaghjosu, spustò a roccia è ricuparò l'armi di u babbu. Etra tandu li dissi a virità annantu à l'idantità di u so patri, è li spiigò chì avaristi duvutu ripurtà l'armi à corti è riclamà i so diritti di nascita. Par ricà si à Atena, Teseiu pudia sceglia trà dui ozzioni: via mari (u modu più sicuru) o via terra longu un priculosu stradeddu chì custighjava u golfu Saronicu. Annantu à sta strada s'apria una seria di sei intrati à u mondu di i morti, ciascuna di i quali era survigliata da un dimoniu ctoniu chì avia assuntu a forma di un latru o di un banditu. Teseiu, ghjovanu curaghjosu è ambiziosu, dicisi di suvità quista via. Vicinu à a cità di Epidauru, sacra à Apollu è Esculapiu, Teseiu affruntò u banditu Perifeti chì usava à uccida i viandanti incù una grossa mazza cuparta di bronzu. Teseiu riiscì à strappà a mazza da i mani di Perifeti è l'imprudò par minà lu à morti. Dicisi dopu di tena si a mazza, arma chì u carattarizeghja quandu eddu hè ritrattu in i dicurazioni annantu à vasu.

À l'imbuccatura di l'istmu di Corintu vivia un latronu di nomu Sini chì liava i peda di i so vittimi à i cimi di dui arburi di pinu ch'eddu avia piigatu finu à terra è fissatu. Lasciava cusì vultà l'arburi à a so pusizioni originali è i puvaretti finiani squartati. Teseiu u scunfissi è sottuposi eddu stessu à u so trattamentu predilettu. Quindi ni furzò a figliola Periguni, inghjinirendu cusì Melanippu. Appena à nordu di l'istmu, in un paesi chjamatu Crommioni, uccisi un enormu è feroci maghjali, a lovvia di Crommioni chì sicondu altri virsioni di a lighjenda si chjamava Fea. Un'altra virsioni dici inveci chì ùn si trattava micca di un animali, ma di una brigantessa chjamata lovvia à causa di i so pessimi abitudini. Vicinu à Megara un vechju briganti di nomu Scironi custringhjia i viaghjadori à lavà lu i peda annantu à una scugliera. Mentri erani chjinati incù un calciu i buttava inghjò da a scugliera, induva erani immediatamenti divurati da un mostru marinu (sicondu certi virsioni da una cuparchjata ghjiganti). Teseiu i resi pan par fucaccia ghjittendu eddu inghjò da a scugliera. Scuntrò dopu Circionu, u rè di Eleusi, chì avia l'abitudini di sfidà i passanti à un incontru di lotta incun eddu è, dopu avè li battuti, d'uccida li. Teseiu scunfissi Circionu in a lotta è à a fini l'uccisi. L'ultimu banditu ch'eddu affruntò fù Procusti, chì avia un lettu annantu à u quali uffria di ripasà si à i viaghjadori ch'eddu incruciava nantu à a piana di Eleusi. Quandu si stindiani i liava è pruvvidia à "adattà li" à u lettu o stirendu i so membra incù i carruculi o muzzendu i so peda è i ghjambi. Naturalmenti Teseiu applicò à u furfanti listessa prucidura ch'eddu stessu applicava à i so vittimi.

Medea è u Toru di Maratona[mudificà | edità a fonte]

Quandu ghjunghjì à Atena, Teseiu ùn svilò subitu a so probbia idantità. Medea parò u ricunniscì subitu com'hè figliu di Egeiu è timiti ch'eddu pudissi sustituiscia u so figliolu Medu in a succissioni à u tronu: tentò cusì di pruvucà a morti di Teseiu chirendu li di catturà u Toru di Maratona, unu di i simbuli di u duminiu critesu. Longu a strada chì purtava à Maratona Teseiu si riparò da una timpesta in a capanna di una vechja di nomu Ecali chì ghjurò di fà un sacrifiziu in onori di Zeus s'è l'eroi fussi risciutu in a so impresa. Teseiu catturò infini u toru ma, turratu à a capanna di Ecali, a truvò morta. In so onori dicisi tandu di dà u so nomu à una di i zoni di l'Attica, rindendu i so abitanti in un certu sensu figli aduttivi di a donna anziana. Quandu turrò triunfanti à Atena è ebbi sacrificatu u toru à i dii, Medea tentò d'avvilanà lu, ma à l'ultimu mumentu Egeiu u ricunniscì da i sandali è da a spada è strappò a coppa di vinu avvilanatu da i so mani. Babbu è figliolu funi cusì finalmenti riuniti.

U Minotauru[mudificà | edità a fonte]

Teseiu trascina u Minotauru fora da u labirintu, midaglionu di una kylix attica à figuri rossi, c. 440-430 à.C., forsi da Vulci

U rè di Creta Minossu avia vintu a guerra contr'è Atena. Urdinò tandu chì ogni novi anni (sicondu certi virsioni ogni annu) setti ziteddi masci è setti ziteddi femini atinesi fussini inviati à Creta par essa divurati da u Minotauru. Quandu vensi u mumentu di effittuà a terza spidizioni sacrificali, Teseiu si uffrì subitu vuluntariu par andà à uccida u mostru. Prumisi à u babbu Egeiu chì, in casu di successu, à u so ritornu avaristi issatu nantu à a navi i veli bianchi. Quandu arrivò à Creta Arianna, a figliola di Minossu, s'innamurò d'eddu è l'aiutò à ritruvà a via d'isciuta da u labirintu dendu li una matalza di filu chì, srutulata, l'avaristi parmissu di segua à ritrosu i so probbii tracci è una spada avvilanata. Truvatu u Minotauru, Teseiu l'uccisi è vidò l'altri ghjuvanotti atinesi fora da u labirintu. Teseiu purtò Arianna via da Creta incun eddu, ma dopu l'abbandunò annantu à l'isula di Nassu è a ghjuvanetta, quandu si accorsi di ciò chì era successu, u maladissi è piensi talmenti tantu chì Dionisu par cunfurtà la li dunò una curona d'oru, chì fù dopu mutata da u diu in una custiddazioni splindenti à a so morti: hè a muderna custiddazioni di a Curona Bureali. À u so ritornu Teseiu è u timunieri di a navi si sminticoni di cambià i veli neri incù quiddi bianchi com'è prumissu à u babbu Egeiu; eddu tandu, cridendu u figliolu mortu, si uccisi lancendu si da u prumontoriu di Capu Suniu in u mari chì da tandu porta u so nomu. Mortu u babbu, Teseiu fù pruclamatu rè di Atena.

Pirituu[mudificà | edità a fonte]

U migliori amicu di Teseiu era Pirituu, principi di i Lapiti. Pirituu avia intesu racuntà di u so curaghju è di u so valori in cumbattimentu, ma volsi virificà lu da par eddu, cusì rubò i mandrii di bistiami di l'eroi, purtendu li via da Maratona: Teseiu si missi tandu à circà li. Pirituu l'affruntò armi à a mani prontu à cumbatta, ma i dui firmoni cusì bè imprissiunati l'unu di l'antru chì nanzi ch'è cumbatta si ghjuroni eterna amicizia è, insemu, participoni à a caccia à u Cignali calidoniu. In u prima libru di l'Iliadi, Nestori cita Teseiu è Pirituu trà li eroi più illustri di a generazioni di eroi chì avia cunnisciutu in ghjuvantù "l'omini più forti chì a terra aghji mai nutritu, l'omini più forti chì andoni contr'è i più forti di i numichi, una tribù di salvatichi abitatori di i muntagni ch'eddi distrussini cumplittamenti. Di quista tradizioni lighjindaria orali citata da Omeru, in l'epica litteraria ùn hè sopravvissutu nudda.

Fedra è Ippolitu[mudificà | edità a fonte]

A morti di Ippolitu - Marmaru - Jean-Baptiste Lemoyne - 1715 - Museiu di u Louvre Parighji

Fedra, a prima moglia di Teseiu li deti dui figlioli, Demofonti è Acamanti. Mentri quisti erani sempri criaturi, Fedra s'innamurò di Ippolitu, u figliu chì Teseiu avia avutu in pricidenza da Ippolita. Sicondu certi virsioni di a lighjenda, Ippolitu avia prifiritu divintà divotu à Artemidi piuttostu chì à Afrudita, cusì a dea di a biddezza avia dicisu di puniscia lu suscitendu l'amori di Fedra versu di eddu. Ippolitu parò respinsi a donna par mantena u votu di castità fattu à Artemidi. Sicondu a virsioni di a lighjenda furnita da Euripidi hè a nutrici di Fedra à rivilà li a passioni par eddu di a so patrona, è Ippolitu li ghjura chì ùn diciarà à nissunu chì hè stata edda à fà di lu sapè. Fedra tandu, dicidi di impiccà si, ma prima manda un missaghju à Teseiu sustinendu di avè lu fattu parchì Ippolitu l'hà furzata. Teseiu i credi è rivolsi contr'è u figliolu una maladizioni chì Puseidonu (u so veru patri) avia prumissu di rializà contr'è tutti i so numichi. A causa di a so maladizioni un mostru marinu tarrurizeghja i cavaddi chì trainanu u carru di Ippolitu è quisti, imbizzarriti, travolgonu u ghjovanu tumbendu lu. Artemidi rivela à Teseiu a virità è prumetti di vindicà u so leali è divotu Ippolitu cumpurtendu si à u stessu modu in i cunfronti di un fideli di Afrudita. Sicondu un'antra virsioni di a lighjenda Fedra dici à Teseiu chì Ippolitu l'hà furzata è l'eroi uccidi u figliu incù i so mani: a donna dopu si toglii a vita vinta da u rimorsu. Grazia à sta lighjenda si sviluppò ancu un cultu di Ippolitu, assuciatu à quiddu d'Afrudita: i ghjuvanetti incù u prugettu di spusà si li uffriani ciuffi di i so capeddi. I siguaci di u cultu cridiani chì Asclepiu avissi fattu risuscità à Ippolitu, chì dopu avè assuntu u nomu di Virbiu era andatu à viva in una furesta sacra in i circonda d'Ariccia in u Laziu.

A morti di Teseiu è altri lighjendi[mudificà | edità a fonte]

Sicondu certi fonti, Teseiu participò à a spidizioni di l'Argunauti, ancu s'è Apolloniu Rodiu in l'Argonautichi susteni inveci chì à l'ebbica di a spidizioni Teseiu si truvava sempri in u mondu di i morti. Incù Fedra, Teseiu inghjinirò Acamanti, chì fù unu di i guerrieri grechi chì duranti a guerra di Troia si nascosini à l'internu di u cavaddu di legnu. Si dici chì Teseiu murì uccisu da u rè di Sciru Licomedi chì, accurdatu si incù Menesteu chì avia usurpatu u tronu di Atena duranti l'assenza di l'eroi, u ghjittò incù una trappula da una scugliera di a so isula. Sicondu Virghjliu, dopu a morti à Teseiu fù imposta di novu a punizioni, è quista volta par sempri, chì dighjà avia duvutu subiscia quandu scesi da vivu in l'Adi.

Da veda dinò[mudificà | edità a fonte]