Mari Tarraniu

À prupositu di Wikipedia
(Reindirizzamentu da Mediterraniu)
U Mari Tarraniu vistu da u satellitu

U Mari Tarraniu (o Mare Terraniu, o Mediterraniu) hè un mari intercuntinintali situatu trà Auropa, Africa è Asia. A so superficia apprussimativa hè di 2,51 milioni di k ed hà un sviluppu massimu longu i paralleli di circa 3 700 km. A lunghezza tutali di i so costi hè di 46 000 km, a prufundità media essendu di circa 1 500 m, mentri quidda massima hè di 5 270 m vicinu à i costi di u Pelupunnesu. A salinità media ammonta da 36,2 à 39 ‰.

A pupulazioni prisenti in i Stati bagnati da i so acqui ammonta à circa 450 milioni di parsoni. Sicondu a sturiugrafia hè tradiziunalamenti cunsidaratu, à tempu cù u Prossimu Urienti è à u Mediu Urienti, com'è a culla di a civiltà uccidintali à parta da u mondu anticu. Ci sfocia u fiumu più longu di u mondu: u Nilu.


Generalità[mudificà | edità a fonte]

Manuali par a navigazioni di Diego Homem (1563). Bibbiuteca Naziunali, Firenza

U Mari tarraniu hè culligatu à punenti à l'uceanu Atlanticu, à traversu u Strittone di Gibilterra. À livanti à traversu u mari di Marmara, par via di i Dardaneddi è u Bosforu, hè culligatu à u Mari Neru. U mari di Marmara hè à spessu cunsidaratu parti di u Mari tarraniu, mentri u Mari Neru hè in generali cunsidaratu un mari distintu. U canali di Suez à sudu-livanti cullega u Mari tarraniu à u Mari Rossu.

I marei sò assà limitati par via di u schersu culligamentu incù l'uceanu, chì limiteghja a massa d'acqua tutali cuncirnata da u finominu.

I tampiraturi di u Meditarraniu ani estremi cumpresi frà i 10 °C è i 32 °C. In generali s'oscilla frà i 12 °C - 18 °C in i mesa invirnali finu à i 23 °C - 30 °C in i mesa estivi, sicondu i zoni.

À l'azzioni di u mari Meditarraniu com'è cistarra termica hè in bona parti divutu u clima meditarraniu, carattarizatu generalamenti da inguerni umiti è istati caldi è secchi. I culturi carattaristichi di a rigioni sò: alivu, uva, agrumi, è lecci suvarini.

Putinziali distribuzioni d'alivi in u bacinu di u Meditarraniu. Indicatori biulogicu di u bacinu di u Meditarraniu. (Oteros, 2014)[1]

Etimulugia[mudificà | edità a fonte]

L'Imperu rumanu in u 120 d.C.

U terminu Meditarraniu diriveghja da a parola latina Mediterraneus, chì significheghja à mezu à i terri. U mari Meditarraniu à traversu a storia di l'umanità hè statu cunnisciutu incù parechji noma. L'antichi Rumani u chjamavani, par asempiu, "Mari nostrum", veni à dì u nosciu mari (è infatti a cunquista rumana tuccò tutti i rigioni affacciati annantu à u Meditarraniu).

A dinuminazioni البحر الأبيض المتوسط in arabu, à u-Biiḥr à u-Abyaḍ à u-Mutawassiṭ, veni à dì "Mari Biancu di Mezu", hà inspiratu a dizioni turca di Akdeniz, "Mari Biancu". In l'altri lingui di u mondu, di solitu si hà sia un prestitu da u latinu o da lingui niulatini (par asempiu inglesa Mediterranean Sea), sia, più spessu, un calcu da u sensu di "mari mediu, à mezu (à i terri)" (par asempiu tedescu Mittelmeer, ebraicu Hayam Hatikhon (הַיָּם הַתִּיכוֹן), "u mari di mezu", berberu ilel Agrakal, "mari trà-terri", giappunesa Chichūkai (地中海), "mari à mezu à i terri", albanesa deti mesdhe, U mari à mezu à i terri).

Storia[mudificà | edità a fonte]

H. Letter, riprisintazioni di a Battaglia di Lepanto (Londra, Museiu marittimu naziunali)

Vera è probbiu ponti trà tarritorii, a rigioni di u Mari tarraniu hè cunsidarata com'è a culla di parechji trà i più antichi civiltà di a Pianeta, è ancu u tiatru principali di a storia è di a cultura di a civiltà uccidintali. L'agricultura à tempu cù l'addivamentu si diffusi annantu à i so costi intornu à u 6000 a.C. Più dopu, in a so parti uriintali, una più accintuata dinamicità culturali purtò à a nascita d'arii urbani carattarizati da floridi attività artisgianali è da un certu dinamisimu in i cummerci. Grazia à l'azzioni mediatrici di i Critesi, da l'isula di Creta, centru di a civiltà minoica - micenia - trà u III è u II millenniu a.C. - si svilupponi intensi flussi cummirciali chì cuncirnàni i costi anatolichi, a Grecia, l'Egittu, i costi di u Libanu, di l'Italia Miridiunali, di a Sicilia è di a Sardegna, cuntribuendu à intinsificà i rapporti culturali trà i numarosi populi custieri. Dopu à a crisa di u 1200 a.C., quandu u sistemu intreiu di i cummerci fù sconvoltu da l'invasioni distruttivi di i Populi di u mari caghjunendu l'affundamentu di l'Imperu ittitu è di a Civiltà micenia, i mutamenti pulitichi successivi criàni in a zona siru-palistinesa i cundizioni par u sviluppu di i centri fenici è a nascita di a statu ebraicu.

Abili navigatori è altrettantu abili in i cummerci i Fenici (nomu grecu par riferiscia si à i Cananei) navigàni in longu è in largu par tuttu u Meditarraniu spurtendu i prudutti di u so floridu artisgianatu in i centri è porti cummirciali, dendu impulsu à a criazioni di cità custieri com'è Cartaghjina. In u VII seculu longu i stradi cummirciali trà urienti è uccidenti, à i Fenici s'affiancàni i Grechi chì impiantàni culonii in u bacinu ionicu, in u Mari Tirrenu, in u Mari Egeiu finu à u Mari Neru. A custanti crescita di novi insidiamenti criàni forti tinsioni frà i populi custieri par via di a cuncurrenza in i marcati è l'espansioni greca in Uccidenti fù bluccata in u 541 a.C. da l'allianza trà Etruschi è Cartaghjinesi in a Battaglia di u Mari sardu. In u seculu dopu i Grechi funi prutagunisti in l'epicu scontru chì in u 480 a.C. l'opposi à i miri di Sersi in a Battaglia di Salamina, salvendu i so terri da l'accupazioni pirsiana. I nascenti putenzi di Roma è Cartaghjina svaccaghjàni di novu u Meditarraniu è longhi guerri si cunclusini incù a cunsacrazioni di a putenza rumana è a distruzzioni di i Punichi. Da tandu u Meditarraniu divintò par i Rumani u Mari nostrum è annantu à tuttu u so bacinu si irradiò a civiltà è a putenza di a Roma ripublicana è imperiali. Dopu à a caduta di l'Imperu rumanu d'Uccidenti è a stagnazioni di i cummerci in u bacinu uccidintali, in l'Imperu rumanu d'Urienti i Bizantini mantensini intensi i traffichi marittimi finch'è in u VII è in u VIII seculu l'espansioni islamica scambiò di novu l'intreiu bacinu, oltripassendu u Strettu di Gibilterra è ghjunghjendu finu à a Spagna incù a so civiltà.

I Ripublichi marinari d'Amalfi, Vinezia, Pisa è Ghjenuva l'intaressi cummirciali in Urienti erani minacciati da i pirati saraceni, s'opposini efficaciamenti à st'espansioni, ma sii i cuntrasti incù i marinarii aragunesi, in aspra cuncurrenza annantu à i stradi versu Livanti, sii a caduta di Bisanziu in u 1453, purtàni à u diclinu di i traffichi meditarranii, diclinu chì s'accintuò sempri di più dopu à u 1492 incù a scuparta di l'America è chì mancu a vittoria in a Battaglia di Lepanto in u 1571 riiscì à firmà, ghjunghjendu in u seculu XVII à a drastica riduzioni di a putenza navali viniziana. In u Setticentu i dibulezzi di l'Imperu ottumanu favuritini i scopi espansiunisti di l'Inglesi in u bacinu uccidintali, di l'Austriachi versu l'Adriaticu è di i Russii in u bacinu uriintali. In u seculu XIX, duranti i guerri nabulionichi Francia è Gran'Britagna si scuntràni viulintamenti in u Meditarraniu cumbattendu una guerra chì vidi l'inglesi privalè è assicurà si cusì u duminiu incuntrastatu di i mari. Sempri in l'Ottucentu, a custruzzioni di u canali di Suez resi pussibuli u culligamentu di u Mari tarraniu à l'Uceanu Indianu è custituì un avvinimentu di grandi impurtanza par i cummerci marittimi chì s'evitava in 'ssa menra a circunnavigazioni di l'Africa par righjunghja via mari i ricchi marcati asiatichi.

Murfulugia[mudificà | edità a fonte]

Riguardu à a tupugrafia di u fundali u mari tarraniu hè divisu in dui parti principali:

Mari tarraniu uccidintali[mudificà | edità a fonte]

Mari tarraniu: bacinu uccidintali

U mari tarraniu uccidintali cumprendi dui bacini principali, quiddu algerianu-pruvinzali è u bacinu tirrenicu. U prima accupa un'aria più o menu triangulari chì cumprendi u mari d'Alborán, u mari di i Baliari, u canali di Sardegna, u mari di Sardegna, u mari di Corsica è u mari Liguru. Hà una superficia di circa 240 000 k è una prufundezza massima di circa 2 800 m. In parechji zoni custieri, tipicamenti à i foci di l'Ebru è di u Rodanu a piattaforma cuntinintali righjunghji ancu i 60 km di larghezza, incù un massimu di 72 km vicinu à u Golfu di u Lionu. A larghezza minima occorri inveci trà Ghjenuva è Tulone, induva u fundali hè carattarizatu da ampii è prufondi canyon. L'isuli di Maiorca è Minorca ani una piattaforma cumunu mentri Ibiza hè siparata da un bracciu di mari prufondu 800 m. À u centru di u bacinu si trova a piana abissali di i Baliari, prufonda da i 2600 à i 2800 metri. U bacinu tirrenicu hè a parti più prufonda di u mari tarraniu uccidintali, è righjunghji infatti i 3800 m di prufundità (Fossa di u Tirrenu). U fundali hè carattarizatu da a prisenza di numarosi dursali è di rilievi di tipu vulcanicu. Ci sò muntagni sottumarini chì in parechji casi coddani insin'à -500 m com'è u Monti Marsili è u Monti Vavilov.

Pochi è di mudesti diminsioni sò i piani abissali frà li quali si trovani a piana di Corsica, a piana d'Orosei, a piana d'Olbia, a piana abissali tirrenica è u rialzu plinianu. U bacinu hè praticamenti chjusu, hè missu in cumunicazioni incù i bacini aghjacenti da pochi stretti passaghji. À u nordu un canali prufondu circa 3/400 m u metti in cumunicazioni incù u Mari Liguru, u strettu di Bonifaziu, micca prufondu più di i 50 m, u metti in cumunicazioni incù u bacinu algerianu à tempu cù u prufondu canali di Sardegna, carattarizatu da a prisenza di a fossa algerianu-tirrenica, metti in cumunicazioni i dui bacini à sudu di a Sardegna.

U canali di Sicilia, incù un fundali bassu è carattarizatu da a prisenza di banchi chì poni riducia a prufundezza à pochi dicini di metri, u metti in cumunicazioni incù u Meditarraniu Uriintali.

Meditarraniu uriintali[mudificà | edità a fonte]

Mari Meditarraniu: u bacinu uriintali

Facini parti di u Meditarraniu uriintali u bacinu di u mari Adriaticu, u mari Ioniu, u mari Egeiu, u mari Libicu è u bacinu di u mari di Livanti. L'Adriaticu hà una superficia di circa 135 000 k è una prufundezza massima di 1 230 m.

U mari Adriaticu

Da un puntu di vista murfulogicu pò essa divisu in trè arii: a parti sittintriunali cumplittamenti duminata da u delta di u Pocu hè un lentu declivu in u quali a prufundezza ùn supareghja micca i 75 m. A parti cintrali, trà Ancona è u Gargano, hè carattarizata da a prisenza d'una diprissioni ditta "fossa di u mediu Adriaticu" (266 m). A zona miridiunali hà una piattaforma cuntinintali chì si ristringhji in currispundenza di a Puglia finu à circa 20 km. Frà a Puglia è l'Albania si trova a piana adriatica incù una prufundezza media di circa 1 000 m è a massima di 1 200 m. Da quì a prufundezza ricodda à circa 800 m in currispundenza di u canali d'Otranto chì sipara u Mari Adriaticu da u Mari Ioniu.

U mari Ioniu si stendi annantu à una superficia di circa 616 000 k da i costi di a Libia è di a Tunisia fina à l'Albania, Grecia è à l'Italia miridiunali. Righjunghji una massima prufundità (5 270 m) in a fossa Calypso (ditta ancu fossa ellenica), à u largu di a costa miridiunali di u Peluponnesu. In u Mari Ioniu si trova a più stesa piana abissali di u mari tarraniu.

U mari Egeiu hà una superficia di circa 80 000 k è conta più di 200 isuli. U cullega à u Mari Ioniu u Golfu di Corintu (56 m) è numarosi canali prufondi frà i 300 m è i 800 m frà l'isuli di Rodi è Creta. Righjunghji a so massima prufundità (2 500 m) in currispundenza di a fossa di Creta chì si stendi da u Golfu di Argolide à Rodi.

U Mari Libicu si stendi da a costa sudu di Creta fina à i spondi di a Libia.

U Mari di Livanti hè a parti più uriintali d u mari tarraniu, ed hà una superficia di circa 320 000 km2. Hè dilimitatu à punenti da a linia chì cunghjunghji Capu Ra's à u-Hilal, in Libia incù l'isula di Gavdos vicinu à Creta. A piattaforma cuntinintali hè assà stesa sii vicinu à u delta di u Nilu sii in u golfu di Iskenderun. A massima prufundezza hè di 4 384 m in currispundenza di a fossa di Pliniu.

Mari interni[mudificà | edità a fonte]

Clima[mudificà | edità a fonte]

U clima di gran'parti di i paesa chì s'affacciani annantu à u bacinu di u Meditarraniu hè carattarizatu da istati caldi è asciutti incù piuviusità cuncintrata in u periodu vaghjimali è inguirnali. Sti carattaristichi climatichi sò riscuntrati ancu in altri parti di a pianeta è pricisamenti in a California centru-miridiunali, in Australia uccidintali, in Sudafrica è in a parti centru sittintriunali di u Cili. L'influenza di i currenti marini ni custituisci unu di i fattori fundamintali chì quiddi carrieghjani acqui incu una tampiratura più alta rispettu à a latitudina. Inoltri a vicinanza di u tropicu parmetti in i periodi estivi a pirmanenza di massi d'aria calda è asciutta, com'è in i climi sub-trupicali.

Di seguitu hè ripurtatu un graficu chì discrivi a tampiratura di u Meditarraniu sicondu parechji cità marittimi chì ci s'affacciani.

Tampiratura marina (°C)
Ghj Fri Mar Apr Mag Ghj Lug Aos Sit Utt Nuv Dic
Marseglia[2] 13 12 11 13 16 18 21 22 21 18 16 14
Barcilona[3] 13 13 12 14 17 20 23 25 23 20 17 15
Valencia[4] 14 13 14 15 17 21 24 26 24 21 18 15
Napuli[5] 15 14 14 15 18 22 25 27 25 22 19 16
Vinezia[6] 11 10 11 13 18 22 25 26 23 20 16 14
Málaga[7] 16 15 15 16 17 20 22 23 22 20 18 16
Gibilterra[8] 16 15 16 16 17 20 22 22 22 20 18 17
Atena[9] 16 15 15 16 18 21 24 24 24 21 19 18
Heraklion[10] 16 15 15 16 19 22 24 25 24 22 20 18
Malta[11] 16 16 15 16 18 21 24 26 25 23 21 18
Larnaca[12] 18 17 17 18 20 24 26 27 27 25 22 19
Limassol[13] 18 17 17 18 20 24 26 27 27 25 22 19
Antalya 17 17 17 18 21 24 27 28 27 25 22 19
Alissandria d'Egittu[14] 18 17 17 18 20 23 25 26 26 25 22 20
Tel Aviv[15] 18 17 17 18 21 24 26 28 27 26 23 20

Noti[mudificà | edità a fonte]

  1. Oteros Jose (2014) Modelización di u ciclu fenológico reproductor di l'alivu (Tesis Doctoral). Universidad de Córdoba, Córdoba, Españà u_ciclu_fenolgico_reproductor_di u_alivu_%28Olea_europaea_L.%29?ev=prf_pub Link
  2. Marseille Climate and Weather Averages, France
  3. Barcelona Climate and Weather Averages, Spain
  4. Valencia Climate and Weather Averages, Spain
  5. Naples Climate and Weather Averages, Neapolitan Riviera
  6. Venice Climate and Weather Averages, Venetian Riviera
  7. u-sol/malaga.php Malaga Climate and Weather Averages, Costa di u Sol
  8. Gibraltar Climate and Weather Averages
  9. Athens Climate and Weather Averages, Greece
  10. Iraklion Climate and Weather Averages, Crete
  11. Valletta Climate and Weather Averages, Malta
  12. Larnaca Climate and Weather Averages, Cyprus
  13. Limassol Climate and Weather Averages, Cyprus
  14. Alexandria Climate and Weather Averages, Egypt
  15. Tel Aviv Climate and Weather Averages, Israel