Gottfried Wilhelm Leibniz

À prupositu di Wikipedia
(Reindirizzamentu da Gottfried Wilhelm von Leibniz)
Ritrattu di Gottfried Wilhelm Leibniz cunsirvatu in a Bibliuteca rigiunali di Hannover.

Gottfried Wilhelm Leibniz (in latinu Leibnitius; Lipsia, 1º lugliu 1646 - Hannover, 14 nuvembri 1716) hè statu un matematicu, filosofu, scentificu, logicu, diplumaticu, ghjuristu, storicu, magistratu tedescu di urighjina sorba. Àd eddu si devi u terminu "funzioni" (criatu in u 1694) ch'eddu imprudò par individuà i prubità di una curva, frà i quali l'andamentu, a pindenza è a perpendiculari in un puntu, a corda. À Leibniz, incù Isaac Newton, sò generalamenti attribuiti l'intruduzioni è i primi sviluppi di u calculu infinitesimali, in particulari u cuncettu di intigrali, par u quali si usani sempri oghji molti nutazioni soi. Leibniz hè cunsidaratu u pricursori di l'infurmatica è di u calculu autumaticu: fù invintori di una calculatrici miccanica ditta Macchina di Leibniz.

Elementi biugrafichi è sintesa di u pinsamentu[mudificà | edità a fonte]

Statua di Gottfried Leibniz in Lipsia

Leibniz nascì u 1º lugliu di u 1646 à Lipsia. À causa di i guerri chì afflighjìani u so paesi crisciti in un cuntestu moltu difficiuli. Era dutatu di nutevuli intellighjenza è mimoria è à l'ità di dodici anni, grazia à a littura di varii testi, in particulari quiddi di Tito Livio, cunniscia parfittamenti u latinu, lingua in a quali erani scritti molti di i libra di a bibbiuteca di u babbu, chì era insignanti di etica à l'Università di Lipsia, è ch'eddu persi à l'ità di sei anni. À quindici anni, intrì à l'Università di Lipsia. À diciossetti anni cunsiguì à l'università di Altdorf a laurea in filusufia è in u 1666 a dutturizia in drittu.[1]

In u 1673 Leibniz prisintò à a Royal Society di Londra a prima calculatrici miccanica in gradu di rializà multiplicazioni è divisioni. L'innuvazioni principali rispettu à a pascalina è à a calculatrici di Schickard (frà altru ignota à l'ebbica), chì erani escinzialamenti di l' addizionatrici, fù l'intruduzioni di u traspusitori, chì parmittia di mimurizà un numaru par addiziunà lu ripitutamenti[2]. L'invinzioni li rapurtò l'ammissioni à a Royal Society, ma ùn ebbi micca immediata applicazioni par i difficultà custruttivi, à l'ebbica insurmuntevuli. Solu in u 1820 Xavier Thomas de Colmar riiscì à pruducia a prima calculatrici cummirciali, l'aritmometru, basatu annantu à un prugettu guasi idanticu. U cilindru traspusitori di Leibniz, sii puri mudificatu, fù dopu l'elementu principali di molti calculatrici succissivi, finu à a Curta.

Un'altra grandi intuizioni di Leibniz fù à a basa di a prima prova di custruiscia una calculatrici chì imprudava u sistemu numericu binariu, frà altru ghjà introduttu da Juan Caramuel. A macchina funziunava incù biglii. A prisenza o menu di una biglia in una pusizioni ditarminava u valori 1 o 0. Ancu st'idea ùn ebbi micca una seguita immediata è diviti aspittà à George Boole è u sviluppu di l'calculatori alittronichi parch'edda fussi ripresa è sviluppata. Intornu à l'1670 scuprì u calculu infinitesimali: in basa à i so appunti, un impurtanti mumentu di svolta in u so travagliu fù u 17 aprili 1675, quandu riiscì à imprudà par a prima volta l'intigrali par truvà l'aria di l'insemu di punti difinitu:

  • da a funzioni y = x,
  • da l'assi x (ascissa),
  • da i retti perpendiculari à l'assi x passanti par dui so punti.

Circa a paternità di a scuparta ebbi incù Newton una celebra lita. Leibniz intrudussi parechji nutazioni usati sempri in u calculu, par asempiu u segnu di intigrali ( ∫ ), chì ripprisenta una S allungata (da u latinu summa) è a d usata par i diffirinziali (da u latinu differentia). Leibniz pinsava ch'è i simbuli fussini moltu impurtanti par a cumprinsioni di i cosi. Circò dinò di sviluppà un ambiziosu "alfabetu di u pinsamentu umanu" (da eddu chjamatu characteristica universalis), in u quali circò di ripprisentà i cuncetti fundamintali usendu simbuli è cumbinendu li par ripprisentà pinsamenti più cumplessi, senza parò mai ghjunghja à una cunclusioni.

U so contributu filusoficu à a metafisica hè basatu nantu à a Munadulugia, chì introduci i Munadi com'è "formi sustanziali di l'essaru". I Munadi sò spezii di atomi spirituali, eterni, micca scumpunibuli, individuali, chì suvitani i so leghji probbii, ùn interaghjiscini micca, ognuna di eddi rifletti l'intreiu universu in un'armunia prestabilita. Diu è l'omu sò ancu munadi: i munadi diffariscini trà eddi par a quantità di cuscenza ch'è ognuna hà di sè è di Diu.

In u modu abbuzzatu in pricidenza, u cuncettu di munadi risolvi u prublemu di l'interazzioni trà menti è materia chì sorghji in u sistemu di Descartes, cusì com'è l'individuazioni à l'apparenza prublematica in u sistemu di Baruch Spinoza, chì ripprisenta i criaturi individuali com'è modificazioni accidintali di un'unica sustanza. A Theodicee prova à ghjustificà l'imparfizzioni apparenti di u mondu sustinendu ch'eddu hè u migliori frà i mondi pussibuli. U mondu devi essa u migliori è u più equilibratu di i mondi, parchì hè statu criatu da un Diu parfettu. In stu modu u prublemu di u mali hè risoltu à priori; micca à posteriori, ch'è Kant usarà par argumintà l'immurtalità di l'anima. L'idei ùn sò micca incumpatibili; l'affirmazioni "hè u migliori di i mondi pussibuli" hè un ghjudicamentu sinteticu à priori.

Invece a "soluzioni à posteriori" hè una virità di fattu, Kant diciaristi una raghjoni pratica; a soluzioni "à priori" hè una virità di raghjoni, una raghjoni pura (diciaristi Kant) à a quali hè tinutu u filosofu. A critica di Voltaire ferma filusofica parchì micca mossa annantu à un pianu matafisicu, ma annantu à u latu praticu di i spirienzi umani, l'unicu in u quali hè debuli (com'è nutava u stessu Leibniz). Leibniz in nomu di a metafisica sustinia a prima virità. Leibniz hà scupartu a matematica di i limiti è u principu di l'indiscernibili, imprudatu in i scenzi, sicondu u quali dui cosi chì parini uguali - è frà i quali dunqua a raghjoni ùn trova micca diffarenzi - sò in rialità listessa cosa, postu ch'è dui cosi idantichi ùn poni micca esista. Da stu principu diduci u principu di raghjoni sufficienti par u quali ogni cosa chì hè, hà una causa. Stu principu implica u prima, in u sensu chì par parlà di diffarenza ci devi essa un mutivu (veda di i diffarenzi, par appuntu), rindendu inutuli di uparà una distinzioni à tutti i costi.

U principu di raghjoni sufficienti l'ubbligava davanti à i mali di u mondu à truvà ci una ghjustificazioni, senza nigà ni l'esistenza à diffarenza di a pusizioni di Sant'Austinu è di altri filosofi. A frasa "Vivimu in u migliori di i mondi pussibuli", moltu spessu scuntistualizata, fù guardata incù schernu è malignità da parechji so cuntimpuranei, soprattuttu Voltaire, chì parudiò Leibniz in a so nuvedda Candide, induva u filosofu tedescu apparisci sottu i spoglii di un certu Duttori Pangloss. Sicondu altri critichi, eppuri, Pangloss ùn ripprisintaria micca una maligna è supirficiali caricatura di Leibniz, ma di Maupertuis, celebru scentificu è prisidenti di l'Accademia di i Scenzi di Berlinu, in i riguardi di u quali Voltaire nutria una publica numicizia, è ch'eddu avia dighjà attaccatu in Micromégas è in l'Histoire du Docteur Akakia. Stu nomu diriveghja da a ricerca di Leibniz, guasi addisparata (è mai cunclusa), di crià un linguaghju univirsali, basatu annantu à elementi minimi cumuni à tutti i lingui. Da st'opara u terminu panglussisimu si rifirisci à parsoni chì sustenini di viva in u migliori mondu pussibuli.

A cuncizzioni di Leibniz era contrapposta à a tesa di Newton di un universu custituitu da un muvimentu casuali di particeddi chì interagiscini sicondu a sola leghji di gravità. Tali leghji, infatti, sicondu Leibniz era insufficienti à spiigà l'ordini, a prisenza di strutturi urganizati è di a vita in l'universu è più raziunali di u cuntinuu intarventu di u "Rilughjaiu" criatori di l'universu iputizatu da Newton. Leibniz hè ritinutu com'è a prima parsona à avè sughjiritu ch'è u cuncettu di ritruazioni fussi utuli par spiigà molti finomini in parechji campi di studiu.

L'idea di sistemu ecunomicu sicondu Leibniz[mudificà | edità a fonte]

Leibniz scrissi un Pianu di criazioni di una sucità di l'Arti è di i Scenzi in Alimagna di u quali u prima obiettivu hè di "pruducia abbastanza nutrimentu par a nazioni à u fini […] di migliurà l'industrii, di faciulità a sorti di a mani d'opara manuali […] à traversu u prugressu tecnulogicu, di renda sempri à un prezzu aburdevuli i macchini termichi, mutori di basa di l'azzioni miccanica, à u fini ch'è tutti possini custantamenti spirimintà tutti i tipi di pinsamenti è idei innuvatrici, probbii à eddi stessi è à l'altri, senza perda tempu priziosu". Leibniz cunsidareghja ch'è a schiavitù ùn migliora micca a pruduttività: hè unu frazu parchì a vera ricchezza risedi in i capacità di i citatini di invintà. In A Sucità è l'Ecunumia, Leibniz aghjunghji: "hè parchì tanta ghjenti [i lavoratori] divaria essa ridutta à tanta puvartà par u bè di cusì pochi? A Sucità avarà dunqua par scopu puntuali quiddu di libarà u travagliadori da a so miseria".

L'utupia, com'è in stu casu, ancu s'è ùn pò micca essa righjunta, vali com'è limita à a quali tenda. U scrittu nasci à l'internu di una disputa incù u filosofu libaralistu John Locke. Leibniz ritinia ch'è un Statu duvissi favurizà a criazioni di invinzioni, di macchini è di manifatturi, à u fini di libarà l'omu da u travagliu fisicu più alienanti è di dà à a sucità più pinsadori è più capacità. In u savviu puliticu Nantu à a leghji naturali, Leibniz affirmò ch'è a sucità parfetta hè quidda di a quali l'obiettivu hè a filicità suprema è generali.

Da u so enormu epistulariu, risulta ch'è Leibniz ebbi influenza vicinu à molti corti auropei, finu à a Russia di Pietro u Grandi, di u quali fù cunsiglieri; in l'arcu di anni di attività diplumatica riiscì à tessa una reta di amicizii incù punsadori ripublicani in u mondu. Ancu quisti riintravani in u prugramma puliticu ch'è Benjamin Franklin è Alexander Hamilton aviani in menti par l'America. Sicondu Leibniz a ricchezza di una nazioni ùn risedi micca nè in l'ori di travagliu incurpurati in i bè (è "in u sudori" nicissariu à producia li) nè in l'abbundanza di oru chì currispondi à un attivu di a bilancia cummirciali (più spurtazioni ch'è impurtazioni); par u filosofu a ricchezza hè in prima locu a capacità di una nazioni di pruducia beni, u principali pruduttu di una sucità sò i parsoni, è a ricchezza cunsisti in a dispunibilità di un capitali umanu di cunniscenza è di un'industria manifatturiera in gradu di garantiscia un futuru à a crescita ecunomica. Par quissa ogni ripublica sicondu Leibniz avaristi divutu invistiscia in a struzzioni è mantena una probbia industria manifatturiera. In un certu sensu à i nazioni (com'è à ogni individuu cuscenti) era applicata a nuzioni di munadi.

A disputa di i priurità[mudificà | edità a fonte]

A disputa nantu à i priurità in l'invinzioni di u calculu infinitu ùn hè micca prumossa dirittamenti da Newton è Leibniz, ma da parechji parsunaghji di sicondu pianu. Par asempiu in u 1699 Leibniz osserva ch'è in l'Opara di Wallis sò stati riprudutti lettari soii è di Newton; è spiega ch'è Wallis l'avia chertu u parmissu di publicazioni è ch'è l'avia lasciatu libaru di intarvena annantu à i testi, ma ch'è, par mancanza di tempu, l'avia dittu di fà com'è megliu cridissi. À a fini ùn si pintia micca di sta scelta. Fatio de Duiller intantu attacca Leibniz apartamenti in so un travagliu, chjamendu lu sicondu scupridori di u calculu è sughjirendu senza mezi tarmini ch'eddu avia cupiatu da Newton. À renda a situazioni più sgradevuli ci hè u fattu ch'è u testu di Dullier fù editatu incù l'imprimatur di a Royal Society. Di fronti à i rimustranzi di Leibniz, eppuri, sii Wallis sii u sicritariu di a Royal Society li purghjitini i so probbii scusi.

Opari[mudificà | edità a fonte]

  • Disputatio Metaphysica de Principiu Individui (1663)
  • De Arti Combinatoria (1666)
  • De Casibus Perplexis (1667)
  • Nova methodus discendae docendaeque jurisprudentiae (1667)
  • Ratio corporis iuris reconcinnandi (1668)
  • Confessio naturæ contra atheistas (1668)
  • Defensio Trinitatis par nova Reperta Logica (1669)
  • Hypothesis Physica Nova (1671)
  • Nova Methodus pro maximis et minimis (1684)
  • Discours de métaphysique (1686)
  • Dynamica (1689)
  • Système nouveau de la nature et de la communication des substances, aussi bien que de l'union qu'il y a entre l'âme et le corps (1695)
  • Explication de l'Arithmétique Binaire (Spiigazioni di l'aritmetica binaria, 1705)
  • Nouveaux Essais sur l'entendement humain (Novi assaghji annantu à l'intillettu umanu, 1705)
  • Essais de Théodicée sur la bonté de Dieu, la liberté de l'homme et l'origine du mal (1710)
  • Principes de la nature et de la grâce fondés en raison (1714)
  • Monadologie (1714)
  • Discours sur la théologie naturelle des Chinois (1716)

Edizioni[mudificà | edità a fonte]

  • Godefridi Guilielmi Leibnitii Opara omnia, nunc primum collecta in classes distributa præfationibus & indicibus exornata, studiu Ludovici Dutens, Fr. De Tournes, Genevæ, 1768, 6 tom. in-4º.[3]
    • Tom. I - Theologica.
    • Tom. II - Pars I: Logica & Metaphysica. Pars II: Physica generalis, Chymia, Medicina, Botanica, Historia Naturalis, Artes.
    • Tom. III - Mathematica.
    • Tom. IV - Pars I: Philosophia in genaru, Opuscula Sinenses attingentia. Pars II: Historia & Antiquitates. Pars III: Jurisprudentia.
    • Tom. V - Philologica.
    • Tom VI - Philologicorum continuatio & Collectanea Etymologica.
  • Œuvres philosophiques latines & françoises du feu MR. de Leibnitz, Schreuder, Amsterdam-Leipzig, 1765, 1 vol. in-4°.[4]
  • Die philosophischen Schriften von Gottfried Wilhelm Leibniz, Weidmannsche Buchhandlung, Berlin, 1875-1890, 7 voll. in-8º.[5]
  • Leibnizens mathematische Schriften, Berlin-Halle, 1849-1863, 7 voll. in-8º.

Bibliugrafia[mudificà | edità a fonte]

  • G. W. Leibniz, Dialoghi filusofichi è scentifichi, Bompiani, Milano, 2007.
  • G. W. Leibniz, Assaghji di Tiudicea nantu à a buntà di Diu, a libartà di l'omu è l'urighjina di u mali, Bompiani, Milano, 2005.
  • G. W. Leibniz, Munadulugia - Principi raziunali di a natura è di a grazia, Bompiani, Milano, 2001.
  • G. W. Leibniz, Scritti filusofichi (à cura di Massimu Mugnai), UTET, Torino, 2000, 3 voll., (2a è.).
  • G. W. Leibniz, Scritti di logica (à cura di Francesco Barone), Laterza, Roma-Bari, 1992.
  • G. W. Leibniz, A China, Spirali, Milano, 1987.
  • G. W. Leibniz, Scritti pulitichi è di drittu naturali (à cura di Vittorio Mathieu), UTET, Torino, 1965 (2a è.).

Bibliugrafia annantu à Leibniz[mudificà | edità a fonte]

  • M. R. Antognazza, Trinità è Incarnazione. U rapportu frà filusufia è tiulugia rivilata in u pinsamentu di Leibniz, Vita è Pinsamentu, Milano, 1999.
  • V. Mathieu, Intruduzioni à Leibniz, Laterza, Roma-Bari, 2008 (8a è.).
  • M. Mugnai, Intruduzioni à a filusufia di Leibniz, Einaudi, Torino, 2001.
  • G. Tomasi, A biddezza è a fabbrica di u mondu. Estetica è metafisica in G. W. Leibniz, ETS, Pisa, 2002.

Noti[mudificà | edità a fonte]

  1. Elias von Steinmeyer, Die Matrikel der Universitat Altdorf, Nendeln (Liechtenstein): Kraus Reprint, 1980 (ripr. facs. di l'edizioni: Wurzburg, 1912), ISBN 3-262-02365-5
  2. In effetti, Schickard avia privistu di assucià à a so addiziunatrici bastuncini di Neperu chì furnisciani un validu aiutu par aseguiscia multiplicazioni è divisioni.
  3. È l' editio princeps di l'opari di Leibniz, curata da Louis Dutens. Una di i migliori edizioni, è trà i più cumpletti.
  4. Cunteni l'editio princeps di i Nouveaux Essais sur l'entendement humain, curati, incù l'altri opari di a racolta, da Rudolf Erich Raspe.
  5. Edizioni di rifirimentu par l'opari filusofichi.

Da veda dinò[mudificà | edità a fonte]

Fonti[mudificà | edità a fonte]

'Ss'articulu pruveni in parti o in tutalità da l'articulu currispundenti di a wikipedia taliana.