Alzachena

À prupositu di Wikipedia
Alzachena
Nome ufficiale: Arzachena
Statu: Italia
Regione: Sardegna
Pruvincia: Sassari
Cuurdinate: 41° 5' 0" N - 9° 23' 0" E
Altitudine: 83 m
Superificia: 228,61 km²
Pupulazione: 12.670 ab.
Densità: 55,4 ab./km²
Merre: Pieru Filigheddu
Codice pustale: 07020, 07021
Codice ISTAT: 058091
Indicativu tel.: 0789
Nome di l'abitanti: Alzachinesi
Festa patrunale: 9 sittembri
Situ ufficiale
Alzachena
Pusizione di Alzachena in Italia

Arzachena hè una cumuna taliana di 11.571 abitanti di a pruvincia di Sassari in Sardegna. Situata in a parti nordu-uriintali di a Sardegna, in a rigioni storica di a Gaddura, hè faciulamenti raghjunghjibuli parcurrendu l'ultimu trattu di l'Uriintali Sarda (S.S. 125), chì cunghjunghji Olbia à Palau. Hè inoltri prisenti una circunvaddazioni longa circa 8 km (raccordu urbanu di Arzachena) chì parmetti di righjunghja a cità passendu da l'esternu, chì cullega l'intrata di i dui parti di Arzachena, unu in dirizzioni Olbia è l'altra in dirizzioni Palau, ovviendu cusì u trafficu moltu intensu soprattuttu in u periodu estivu. U tarritoriu cumunali di Arzachena, incù una superficia di circa 228 km², cumprendi 88 km di costa, ricca di baii, inziccaturi è spiaghji di i quali faci parti ancu u famosu cumplessu di a Costa Smiralda, natu in u 1962 par opara di u principi ismailita Karim Aga Khan IV. A costa alterna zoni bassi è rinosi à anfrattuusità, scogli granitichi di varii culori è zoni umiti particularamenti intarissanti da un puntu di vista naturalisticu com'è i stagni di Saloni, posti à u terminu di u longu fiordu dinuminatu Golfu di Arzachena.

Storia[mudificà | edità a fonte]

L'urighjina di un tuponimu com'è Arzachena, Ardali, Bargasola, Libisonis, Scandariu, Sindia, Siniscola, Tiana si riferisci à i tuponimi di l'Asia Minori, locu da u quali s'iputizeghja ch'eddi poni essa ghjunti, in ebbichi antichissimi, ghjenti in cerca di novi terri. Un'altra affascinanti iputesa dà à u tuponimu Arseguen un'urighjina greca, vistu ch'è ghjà in l'Odissea fù mintuvata a cità di Αρτακια com'è capilocu di u populu di i lestrigoni i quali avariani abitatu sta purzioni di l'Isula. In ogni casu, a più antica ducumintazioni di u tuponimu di Arzachena, in a forma Arsaghene, ricodda à u 1421 in a Carta d'infeudazioni cuncessa da Alfonso IV di Aragona à Ramboldo de Corbaria.

A zona, in periodu rumanu, era nota cù u nomu di Turibulum par via di a grandi roccia à forma di funzu chì subraneghja l'attuali cità è cunsistia in dui centri vicini, Turibulum maior è Turibulum minor. Mantensi una grandi impurtanza par tuttu u periodu ghjudicali, tant'hè ch'è cù u nomu di Arseguen custituiscìa u capilocu di a curatoria di Unale ma dopu a caduta di u Ghjudicatu di Gaddura è l'iniziu di a duminazioni spagnola andò lintamenti spupulendu si, à causa di i friquenti incursioni saracini è murtali pistilenzi. In a siconda mità di u Cinquicentu a zona era praticamenti disabitata.

L'attuali cità, chì poghja annantu à una cuddina granitica fù edificata à parta da u 1716 par vulintà di u rè di Sardegna Carlo Emanueli III, u quali, vista l'incuntrollabilità di a zona nonustanti l'inviu di forzi militari, ritenne ch'è l'unica cosa da fà si fussi l'inviu di preta, chì cunvivendu incù i pastori l'avariani muralizati par via di a pratica di una vita civili è cristiana. Fù cusì ch'è trà u 1774 è 1776 a piccula ghjesgia campestra intitulata à Santa Maria d'Arzaghena vinì/fù nutevulamenti ampliata è cambiò nomu divintendu Santa Maria Maiori/maiò è intornu à edda u paesi si sviluppò nutevulamenti, tantu ch'è in 1909, annu di a furmazioni di u cumitatu pro-autunumia, cuntava dighjà 853 abitanti. In 1922, dopu anni di duri lotti, ottensi l'autunumia da Tempiu Pausania è da tandu cunnisciti un cuntinuu sviluppu urbanisticu è dimugraficu, ultiriuramenti amplificatu in l'anni sissanta da u boom turisticu di a Costa Smeralda.

U 18 nuvembri 2013 hè stata ughjettu di una viulenta fiumara, divuta à u passaghju in a Sardegna nordu-uriintali di u ciclone Cleopatra, chì hà incausatu, in a sola Arzachena, a morti di i 4 cumpunenti di una famiglia brasiliana, à causa di l'inundazioni di a cantina in a quali eddi viviani.

Munumenti è loca d'intaressu[mudificà | edità a fonte]

Archititturi riligiosi[mudificà | edità a fonte]

A ghjesgia di u seculu XVIII S.Maria di a Nevi

In Arzachena sò prisenti quattru ghjesgi di i quali dui sò intitulati à Santa Maria di a Nevi, una à Santa Lucia è una à San Petru. A ghjesgia più antica, intitulata à Santa Maria di a Nevi (Santa Maria Magiori) sorghji in u cori di u centru storicu, in Piazza Risorgimento è ricodda, almenu in a so struttura di basa, à u 1716. In u 1774 è in u 1864 subì nutevuli trasfurmazioni è solu in u 1922 righjunsi l'aspettu oghjincu. A so architittura hè quidda classica di i ghjesgi urbani gadduresi, u pruspettu principali si tarmineghja cù u prufilu di u timpanu à arcu ribassatu, incù campati difiniti da archi à tuttu sestu mentri annantu à u latu drittu s'innalza a torra campanaria à canna quatrata. In u presbiteriu hè cunsirvatu un raffinatu altari di legnu è un intagliu chì rapprisenta a Verghjina cù u Bambinu, chì si pò fà ricuddà à l'ebbica di allargamentu di a ghjesgia, in 1776. L'altra ghjesgia di umonima intitulazioni sorghji pocu distanti, di ricenti custruzzioni, chì hè stata tarminata in 1993. Di diminsioni impunenti, hè rializata in cimentu armatu è rivistita incù blocchi di granitu à vista. Ci si cilibreghja a Festa a siconda dumenica di sittembri.

A ghjesgia intitulata à Santa Lucia ricodda anch'edda à u XVIII seculu è sorghji inarpicata annantu à una cuddina chì subraneghja a cità è da induva si godi un panorama trimendu. A so pianta à trè navati hà un sviluppu di tipu basilica, un tipu di architittura diffusa in i ghjesgi rurali gadduresi. Ci si cilibreghja a Festa u 13 dicembri.

A ghjesgia intitulata à San Petru, chì sorghji in l'umonima è cintrali via, fù ricustruita dopu à essa stata abbattuta in u 1934 ma prubabilamenti ghjà in u Seculu XVIII era una piccula ghjesgia campestra. È stata riaparta à u cultu in 1999 dopu un prufondu restauru è à u so internu hè cunsirvata una statua pulicroma di San Petru chì stà pasendu in catedra, di u XVIII seculu.

In u tarritoriu di Arzachena sò prisenti inoltri numarosi ghjesgi campestri, carattarizati da un'architittura spartana è da una dignitosa puvartà in l'ammubulamentu, prisentani tipicamenti una pianta rittangulari, incù archi à tuttu sestu, sustinuti da contrafforti. Sicondu a tradizioni lucali, l'intitulazioni di 'ssi ghjesgi porta u nomu di u Santu ma a casata di u prubitariu di u tarrenu in u quali hè stata custruita.

Siti archiulogichi[mudificà | edità a fonte]

U nuracu Albucciu
A rocca di u funzu, simbulu di Arzachena

In i circonda sò prisenti numarosi munumenti di u periodu prinuragicu è nuragicu, chjara tistimunianza ch'edda era vitali in sta zona quidda cultura. A cultura di i cherchji di Arzachena (fini di l'IV - iniziu di u III millenniu a.C.), tipica è uriginali di stu locu, si carattarizeghja rispettu à a cuntimpuranea cultura di Ozieri par nutevuli diffarenzi architittonichi ussirvevuli in a custruzzioni di i necrupoli.

Annantu à a strada statali 125 in dirizzioni d'Olbia, à a periferia di u centru statu, un carteddu turisticu indicheghja a prisenza di u nuracu Albucciu. U nuracu, edificatu à ridossu di un massicciu graniticu, hè un asemplari di tipu mistu. Pocu distanti da u nuracu, hè stata ricintamenti purtata à a luci una tomba di i ghjiganti priva di a grandi stela monulitica è in a quali sò stati ritruvati drentu muneti è incisioni punichi, prova evidenti ch'è a tomba fù imprudata ancu in ebbica succissiva à quidda nuragica.

Pocu distanti da u nuracu Albucciu un antru impurtanti situ archiulogicu hè rapprisintatu da u cumplessu nuragicu di Malchittu, in u quali spicca par intaressu u timpiettu umonimu. Datevuli trà u XVI è u XIV seculu a.C. (Bronzu Mediu), di struttura rittangulara prisenta un'absidi meza circulara induva hè sempri prisenti un banconu par i doni à i divinità. Di punta à l'intrata si trova u temenos, una spezia di sagratu annantu à u quali i piligrini sustavani in l'attesa di entra in u Tempiu par assista à i cirimonii riligiosi.

Prusiguendu da Arzachena nantu à a s.s. 427 par Calangianus, dopu 3 km, si ghjunghji in a lucalità "i Lolghi", induva in cima à una cuddina dumineghja l'umonima tomba di i Ghjiganti, custruzzioni nuragica datevuli intornu à u 1800 a.C. è in ottimu statu di cunsirvazioni. A struttura hè custituita da l'esedra è a stela, quist'ultima essendu carattarizata da dui lastri di granitu soprapposti, un'architittura ardita par quiddi tempi.

Pocu distanti si trova un antru impurtanti situ nuragicu, a necrupola di I Muri, impurtantissima è tistimunianza di a Cultura di i Cherchji di Arzachena. L'architittura hè moltu simplicia, ma unica: i sipolcri, di forma circulara, sò edificati un accantu à l'altru è intornu, picculi casetti in petra racoglini prubabilamenti l'offriti di i parenti à i so defunti. À ghjudicà da i numarosi ughjetti di valori ritruvati in l'aria i defunti sipolti à I Muri diviani essa parsunaghji impurtanti o appartinenti à una classa di spiccu, prubabilamenti di i pastori-cavalieri, guerrieri di valori o marinari.

A tomba di i Ghjiganti di Coddu Vechju, situata in l'umonima lucalità in i circonda di Arzachena hè u più grandi di u so genaru è righjunghji cù a so stela granitica un'altezza di 4,04 metri. A so custruzzioni hè avvinuta in almenu dui periodi distinti: a camara funeraria ricuddaria à u bronzu anticu (1800-1600 a.C.) mentri l'esedra fù rializata più dopu, prubabilamenti in u bronzu mediu (1600-1300 a.C.). À l'internu di a Tomba è in a vicinanza sò stati ritruvati ughjetti di pregiu com'è cuddani, vasi, cuppetti, frissoghji è dicurazioni varii, cunsirvati è visibuli in u museiu G. à. Sanna di Sassari. A tomba di Giganti di Coddu Vechju faci parti di u paesi di u Nuracu A Prisgiona chì si trova à soli 500 metri siguendu a strada chì da a tomba cuntinueghja versu a cuddina di Punta d'Acu.

Lucalità custieri[mudificà | edità a fonte]

A cumuna di Arzachena hà un tarritoriu particularamenti vastu (dopu à Olbia hè u più stesu di a pruvincia) chì inchjudi in intreiu a famosa "Costa Smeralda". Quissa faci di a cumuna smiraldina a prima in Sardegna par numaru di ghjunghjenzi è prisenzi turistichi (u 10,66% di i prisenzi rigiunali in u 2005) parzialamenti cuntrastatu solu da Algheru. I lucalità custieri chì si succedini longu a costa di u tarritoriu cumunali sò: Portu Cervu, Baja Sardinia è Cannigione. L'offrita turistica hè varievuli. Si và da u lussuusissimu Portu Cervu, à u centru turisticu di pristigiu, ma più à a purtata di tutti, Baja Sardinia, finu à Cannigione lucalità marina di pregiu, dutata di tutti i sirvizii necissarii à u turistu è di spiaghji biddissimi ma, sicuramenti menu cunnisciuta è più abburdevuli ch'è i primi dui. A zona custiera cumunali hè particularamenti attrazzata da u puntu di vista turisticu ricittivu (oltri 13 milla posti lettu in alberghi è strutturi cumplimintarii), ricca di alberghi, agriturisimi, beddi casi, risturanti, discutechi è porti turistichi. In a cumuna smiraldina, sò prisenti novi alberghi à 5 steddi (sei di i quali essendu in Portu Cervu), numarosi 4 steddi è parechji, bench'è micca numarusissimi 3 steddi. In u tarritoriu sò prisenti quattru porti turistichi di i quali trè sò attrazzati: Portu Cervu, Poltu Quatu è Cannigione più u picculu molu di Cala Bitta (Baja Sardinia).

Arii naturali[mudificà | edità a fonte]

Un esimplari di crochju ciuffutu (Egretta garzetta)

In i circonda di Cannigione, u Riu San Ghjuvanni sfocia in u golfu di Arzachena criendu una di i principali zoni umiti di a Sardegna sittintriunali, i stagni di Saloni in i quali trovani u so ambienti ideali varii aceddi palustri, com'è l'egretta, l'eronu cinnarinu, i fulaghi, i ghjaddineddi d'acqua è u rarissimu poddu sultanu, ricunnuscibuli da u so piumaghju turchinu è i so longhi zampi rossi. Di quandu in quandu sceglini sti acqui ancu i fenicotteri rosa.

Un esimplari di Poddu Sultanu (Porphyrio porphyrio)

U Poddu Sultanu, in particulari hè un aceddu di a famiglia di i Rallidi, misura circa 47 cm, di piumaghju turchinu-purpuru, cù u bizzicu è zampi rossi incù lunghissimi dita incù i quali s'arrampicheghja faciuli trà i folti è aggruvigliati cannicci, ind'eddu custruisci u so nidu è si nascondi duranti a notti. Difficiulamenti s'alluntana da i cannicci ma quandu quissa accadi, principalamenti prima è dopu u tramontu, hè in cerca di molluschi è pianti acquatichi, a so dieta principali. U Poddu Sultanu hè una spezia rara ed hè prutetta, in Italia, dipoi 1978.

Spustendu si versu l'internu u paisaghju hè dissiminatu di stazzi, i vechji abitazioni gadduresi chì finu à 50 anni fà ani rapprisintatu u punteddu di a vita paisana, parfittamenti insiriti in u paisaghju custituitu da i boschi di alivi è quarci. Oghji sò ristrutturati par usu abitativu o ricunvirtiti à fini di turisimu rurali.

Cultura[mudificà | edità a fonte]

Lingui è dialetti[mudificà | edità a fonte]

L'idioma parlatu hè quiddu gadduresu, un diasistemu escinzialamenti corsu, è dunqua di ceppu tuscanu, moltu simili à quiddu parlatu in a rigioni di Sartè, in u sudu di a Corsica ma incù parechji influssi derivanti da u substratu loguduresu chì era parlatu anticidentamenti duranti u periodu ghjudicali. U dialettu attuali, diffusu in tutta a Gaddura, hè u risultatu di u ripupulamentu di u tarritoriu à opara di pastori corsi è di i so famiglii à parta da u 1600 finu à mità di l'800. In i centri di Olbia, Budoni, Monti, Padru, Golfu Aranci è Luras, puri essendu sturicamenti di lingua loguduresa, hè parlatu ancu u gadduresu. Hà u so sediu à Arzachena a cunsulta par a difesa di sta lingua, a Cunsulta Intercumunali di u Gadduresu. In l'ultimi anni, à seguitu di impurtanti afflussi di ghjenti non gadduresufoni è in particulari in i zoni custieri à maiori cuncintrazioni turistica, si pò nutà una tindenza maiò à l'usu di u talianu nonustanti trà ghjuvanotti u gadduresu sii sempri a lingua maiuramenti imprudata in a cumunicazioni cunfidinziali.

Museiu etnugraficu è mineralogicu[mudificà | edità a fonte]

Apartu pochi anni fà, u Museiu etnugraficu è mineralogicu hè situatu in u centru urbanu è uspiteghja numarosi minirali è fussili cumprati da a Cumuna. Uspiteghja dinò un Centru di ducumintazioni tarrituriali di a scenza di a terra è di l'omu. L'ogetti allucati in u museiu sò circa 15.000, trà minirali è fussili.

Cucina[mudificà | edità a fonte]

A cucina Arzachenesa, com'è tutta quidda gadduresa hè carattarizata da piatti moltu simplici, liati escinzialamenti à a vita paisana, ultimamenti riscuparti è ricircati.

  • Primi piatti. A suppa gadduresa o più simpliciamenti suppa (da ùn confonda micca incù a suppa cuàta piattu simili ma tipicu di l'internu) hè senz'altru u piattu più rapprisintativu è notu ancu à u di fora di a Gaddura. Hè di tradizioni priparà la in occasioni impurtati com'è nozzi è fistività è s'otteni intinghjendu fetti di pani in u brodu di carri, altirnendu u pani incù strati di furmagliu è arbi arumatichi è cucendu à u forru. I chjiusòni, i gnoccari gadduresi, si sfarinzieghjani da quiddi sardi par i diminsioni è a manera di priparà li: a tradizioni voli ch'eddi fussini rigurusamenti travagliati di mani è ch'eddi aghjini una diminsioni di circa 3 cm. L'usu hè di priparà 'ssu piattu par u prima aostu. Altri piatti impurtanti sò i fascjoli è taddarini, una suppa di fasgioli è tagliateddi è lu risu cu' i pulpeddi vali à dì u risu cunditu incù pulpetti di carri di maghjali spiziata è suchju di pumata.
  • Sicondi piatti. Un di i più impurtanti sicondi piatti hè rapprisintatu da a rivea, curatedda di agneddu o caprettu à u broccu, à spessu priparata incù a frissoghja (a cògghjia). Ci hè dopu Lu casgiu furriatu veni à dì furmagliu, generalamenti vaccinu, fusu è cunditu incù meli o zuccaru. Un antru sicondu piattu impurtanti hè A mazza frissa, un impastu di crema è farina cottu à focu lentu in a frissoghja, incù meli o zuccaru.
  • Dulciumu. Lu pani è sabba, biscottu tipicu di Ognissanti hè priparatu mischiendu à un impastu di ova è farina u mostu d'uva cotta. I biscotti natalecci sò I cucciuleddi, cunditi incù meli, i niuleddi è l'acciuleddi, quisti ultimi essendu cumposti di pasta dolci fritta è ricuparta di meli. I biscotti di Carnivali par eccellenza sò parò i fritteddi (i frisgioli), fritti suventi in l'oliu di listincu, u tuttu accumpagnatu da u Varmintinu di i vigni di u lucali.

Varmintinu di Gaddura[mudificà | edità a fonte]

Arzachena hè una di i cumuni maiori pruduttori di Varmintinu di Gaddura DOCG, un vinu biancu prigiatu carattaristicu di u nordu di a Sardegna, di u quali u vignali, urighjinariu di u Portugallu fù introduttu da i liguri in Corsica, da induva si diffusi dopu in Gaddura. U vinu, di culori giaddu pagliarinu incù lighjeri riflessi virdicci, hà un sapori diddicatu è lighjiramenti amarognulu è hè pruduttu in diversi appiddazioni frà i quali: Varmintinu di Gaddura (biancu seccu) è Varmintinu di Gaddura supiriori. Quist'ultima pruduzzioni, cirtamenti di qualità supiriori righjunghji un gradu alcolicu di circa 14%. A pruduzzioni hè ammissa solu in i cumuni di a pruvincia di Olbia-Tempiu è di Sassari.

Fonti[mudificà | edità a fonte]

'Ss'articulu pruveni in parti o in tutalità da l'articulu currispundenti di a wikipedia taliana.